A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
 
 
 
 
 
 
4.3-rasm. Qumtosh va alevrolitlarning mustahkamlik va zichligi orasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik. 
 
Ko„pchilik hollarda muhandis-geologik amaliyotda alevrolitlar va argillitlar 
qumtoshga  qaraganda  yomon  ko„rsatkichga  ega  bo„ladi  deb  qaraladi.  Bu  ularda 
aniq ajralib turuvchi qatlamlar borligi bilan tushuntirilishi mumkin, shunga binoan 
ular  katta  anizotrop  xossasiga  ega.  Bazalt  yuzasida  alevrolit  va  argillitlar  yengil 
nuraydi,  natijada  ko„pincha  tog„  yon  bag„irlarida  harakatchan  ko„chkilar  hosil 
bo„ladi.  Shu  bilan  birgalikda  massivli  alevrolitlarning  mustahkamligi  qattiq  qum 
toshlarnikiga tenglashadi, undan ham oshishi mumkin.  
Kimyoviy  cho„kindi  va  biokimyoviy  (organogaenli)  gruntlar.  Kimyoviy  va 
orogen sementlashgan jinslar suvli havzalarda suvdan kimyoviy, biokimyoviy yoki 
aralash  yo„l  bilan  eritilgan  moddalarning  ajralib  chiqishi  bilan  hosil  bo„ladi. 
Odatda  ular  qattiq  kristallashgan  strukturali  bog„liqlikka  ega  bo„ladi  va  fizik-
mexanik  xossalari  bilan  qoya  tog„  jinsi  sinfiga  kiradi,  ammo  ularning  xossalari 
keng  diapazonda  litifikatsiya  darajasiga  bog„liq  holda  o„zgaradi.  Ionli  strukturali 
bog„liqlikning  bo„lishi  natijasida,  ularning  eruvchanligi  ortadi  va  jinsning  suvga 
mustahkamligini  kamaytiradi.  Shuning  uchun  muhim  muhandis-geologik 
ko„rsatkichlari  bo„yicha  gruntlar  to„rtta  turga  bo„linadi:  1)  amalda  suvda 
erimaydigan  kremniyli;  2)  suvda  faol  karbonat  kislotalari  bo„lganda  eruvchanligi 

---

174
 
 
litrda  o„nlab  va  yuzlab  milligramdan  oshadigan  karbonatlilar;  3)  xlorli  natriy 
bo„lganda eruvchanligi litrda grammga yetadigan sulfatlilar; 4) litrda yuzlab gram 
eruvchi  galloidlar.  Bu  jinslarning  eruvchanligi  kimyoviy  tarkibidan  tashqari  jins 
strukturasi  va  teksturasiga,  suv  o„tkazuv-chanligiga;  suvning  tezligi  va 
harakatining tavsifiga, uning haroratiga va kimyoviy tarkibiga, shuningdek boshqa 
omillarga bog„liq bo„ladi.  
Kremniyli gruntlar. Kremniyli jinslar mel va paleogen yoshidagi yotqiziqlar 
ichida  keng  tarqalgan.  Ular  dengiz  havzalarining  shelfli  hududida,  iliq  iqlim 
ta‟sirida, kimyoviy nurash faol kechganda, juda katta miqdorda dengizga kremniy 
kislotasi  olib  chiqilganda  hosil  bo„lgan.  Ularning  asosiy  qismi  dengiz  havzasiga 
eritma holida qo„shilib, skelet qoldig„i kremniyli jinslar shakllanishi uchun asosiy 
jins hosil qiluvchi material bo„lgan diatomlarning rivojlanishiga sababchi bo„ladi. 
Kremnezemning  ayrim  qismlari  sedimentatsiya  suv  havzasiga  gel  ko„rinishida 
qo„shilib,  diagenez  bosqichining  boshidan  vaqt  o„tishi  bilan  jinslarga  strukturali 
mustahkamlik bera boshlagan.  
Karbonatli  gruntlar  yer  qobig„ida  keng  tarqalgan.  Ular  har  xil  fizik-
geografik  sharoitda  va  geologik-strukturali  hududda  hosil  bo„lib,  amalda  hamma 
stratigrafik sathda uchraydi.  
Karbonatli jinslarni muhandis-geologik o„rganishga katta ahamiyat berilishi 
faqat  uning  qurilishda  ko„p  ishlatilishi  bo„lmasdan,  ularning  karstallashish 
qobiliyati  uchun  hamdir.  Kirstallashgan  qatlamlarni  mufassal  o„rganish 
gidrotexnik, yo„l, sanoat-shaharsozlik qurilishlari, foydali qazilma konlarini qazish 
va yer osti inshootlarini qurish bilan bog„liqdir.  
Karbonatli  jinslar  ichida  eng  keng  tarqalgani  ohaktoshlar  va  dolomitlar, 
qisman  kamroq  bo„lsa  ham,  ayrim  joylarda  katta  yotqiziqlar  hosil  qilib,  bo„rlar 
(4.4-rasm)  tarqalgan.  Ohaktoshning  toza  xilidan  tashqari,  ko„plab  aralash  turlari 
bo„ladi. 
Sulfatli  va  galoidli  gruntlar.  Sulfatli  (gips,  angidrit)  va  galoidlar  (galit, 
silvinit, karnallit) jinslar mustaqil yirik jismni hosil qiladi, ayrim hollarda linza va 
qatlamcha ko„rinishida uchraydi. 

---

175