A. D. Kayumov gruntshunoslik

Gruntlarning  strukturasi.  Gruntshunoslikda  gruntlarning  strukturasi  deb 
uning elementlarini (ayrim donachalar, zarrachalar, agregatlar, tolalar) o„lchami, 
shakli,  yuzasi  tavsifi,  miqdoriy  nisbati  va  ularning  bir  biriga  o„zaro  bog„liqligi 
tushunuladi.  Strukturali  elementlarning  o„zaro  ta‟siri  gruntda  bo„lgan  suyuq,  tirik 
va ayrim hollarda gazsimon komponentlarga bog„liq bo„ladi, bunday yondashuvda 
struktura gruntning ko„p komponentli tizimi ekanligining alomati hisoblanadi. 
Tog„ jinslarining strukturali elementlari o„lchami – asosiy alomatlaridan biri 
– keng qamrovda o„zgarishini ta‟kidlash joiz. Masalan, yirik donali tog„ jinslarida 
donachalari  o„lchami  o„nlab  santimetrga,  qumli,  magmatik  (intruziv)  va 
metamorfik  jinslarda  ular  millimetrni  yuzdan  bir  ulishidan  bir  necha 
millimetrgacha,  nozik  dispers  cho„kindi  jinslarda  –  millimetrning  mingdan  bir 
ulishiga  yetadi.  Strukturali  alomatlarining  masshtabiga  bog„liq  ravishda  jinslar 
strukturasi ko„z bilan chamalab (ochilmalarda va jinslar namunalarida) yoki optik 
va elektron mikroskoplarda (shlif va anshliflarda) o„rganiladi. Ikkila holatda ham 
«struktura» atamasi makrostruktura va mikrostruktura tushunchasiga mos ravishda 
foydalaniladi. 
Gruntlar  orasida  tavsifli  bo„lgan  strukturaning  bir  necha  xil  turini  ajratish 
mumkin: kristallashgan, sementlashgan, koagulyatsiyalashgan, o„tuvchi, aralash va 
bog„lanmagan (sochiluvchi). 
Asosiysi fazoviy tutash joy bo„lgan gruntlar uchun  kristallashgan struktura 
tavsifli  bo„ladi.  Bunday  gruntlar  toifasiga  ko„pchilik  magmatik  va  metamorfiki 
jinslar,  shuningdek  xemogen  kristallash  yo„li  bilan  hosil  bo„lgan  (tuzlar, 
ohaktoshlar, dolomitlar)lar kiradi. 
Asosiysi sementlashgan tutash joy bo„lgan cho„kindi sementlashgan gruntlar 
uchun sementlashgan  yoki  kondensatsion-kristallashgan struktura tavsifli bo„ladi. 
Bularga ko„pchilik konglomeratlar, brekchiya, qumtoshlar, alevrolitlar, mergelning 
mustahkam  turi,  karbonatli  gillar,  opoka,  ayrim  ohaktoshlar  va  boshqalar 
taalluqliydir. 
Koagulyatsion  struktura  koagulyatsion  tutash  joy  turidagi  yotqiziqlarda: 
illarda, bo„sh litifitsirlangan gilli gruntlarda, tuproqlarda, torflarda keng tarqalgan.  

---

75
 
 
O„tuvchi  tutash  joy  asosiysi  bo„lgan  gruntlar  uchun  o„tuvchi  struktura 
tavsifli  bo„ladi.  Bunday  jinslar  tarkibiga  bo„sh  litifitsirlangan  suvga  to„yingan 
gillar,  shuningdek  litifikatsiyaning  har  qanday  turidagi  degidratlashgan  gilli 
cho„kindilar, lyosslar va tuproqlarning ayrim turlari kiradi. 
Har  xil  turdagi  tutash  joylar  bir  vaqtda  bo„lgan  jinslar  uchun  aralash 
(koagulyatsion-sementlashgan 
yoki 
koagulyatsion-kristallashgan) 
struktura 
tavsiflidir.  Bunday  jinslar  qatoriga  zich,  kuchli  litifitsirlangan  gillar,  toshsimon 
lyosslar, mergellarning ayrim turlari, bo„r, diatomitlar, trepel, gilli sementlar bilan 
birgalikda qisman qumtoshlar va boshqalar kiradi. 
Bog„lanmagan  (sochiluvchan)  strukturalar  -  mexanik  tutash  joyi  hisobiga 
kam  bog„lanishga  ega  bo„lgan  strukturalar  taalluqlidir.  Bunday  struktura  turiga 
yirik donali (gilli to„ldiruvchisiz) va qumli gruntlar kiradi.