A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

 
16.4. Statsionar manbalardan chiqadigan chiqindilar va 
harakatlanuvchi manbalarning atmosferaga havosiga ta‘siri 
Havoning ifloslanish manbalari quyidagicha tasniflanadi: 
- statsionar (sanoat korxonalari va kommunal qozonxonalar); 
- statsionar yoki ko‗chma (transport). Havoning ifloslanishining 
statsionar manbalarini o‗rganishda ikki guruh manbalar ajralib chiqadi: 
zararli moddalarni chiqarish manbalari va chiqindilar. 
Statsionar ifloslanish manbai - bu korxona, ustaxona, uskuna, uskuna 
yoki boshqa sobit ob'ekt bo‗lib, u o‗zining fazoviy koordinatalarini ma'lum 
vaqt davomida saqlab turadi va ifloslantiruvchi moddalarni atmosferaga 
chiqarilishini va / yoki ifloslantiruvchi moddalarni suv havzalariga 
tashlanishini amalga oshiradi. 

---

464
Havoning ifloslanish manbalari statsionar (sanoat korxonalari va 
shahar qozonxonalari) va ko‗chma (transport). Statsionar ifloslanish 
manbalarining ikki guruhi mavjud: emissiya manbalari va zararli 
moddalarni chiqarish manbalari. 
Qishloq joylardagi havo ifloslanishining manbalari. Qishloq joylarida 
havoning asosiy ifloslantiruvchi moddalari chorvachilik va parrandachilik 
fermalari, go‗shtni qayta ishlash sanoat majmualari, "Selxoztexnika" 
uyushmasi korxonalari, energiya va issiqlik ishlab chiqaradigan korxonalar, 
qishloq 
xo‗jaligida 
ishlatiladigan 
pestitsidlardir. 
Chorvachilik 
va 
parrandalar joylashgan hududda ammiak, vodorod sulfidi va boshqa iflos 
hidli gazlar uzoq masofalarga kirib, tarqalishi mumkin. Havoning 
ifloslanish manbalari urug‗larni pestitsidlar bilan ishlov beradigan 
omborlar va pestitsidlar va o‗g‗itlar bu yoki boshqa shaklda qo‗llaniladigan 
maydonlar, shuningdek paxta tozalash zavodlari. Granosan va merkusan 
bilan paxta urug‗larini terishda havoning ifloslanishini ancha masofadan 
kuzatish mumkin. 
Yuklash va tushirish ishlari, shuningdek haroratning kunlik 
tebranishlari natijasida, bug‗lanish mahsulotlarini atmosfera sirt qatlamiga 
nisbatan jadal ravishda ajratish sodir bo‗ladi. 
Gaz va neft sanoatining ishlab chiqarish ob'ektlarida xavfli atmosfera 
ifloslanishi, bir tomondan, turli manbalardan zararli moddalar chiqarilishi 
natijasida, ikkinchi tomondan, ifloslantiruvchi moddalarning havo va 
undagi qattiq tarkibiy qismlar bilan o‗zaro ta'siri natijasida ikkilamchi 
kimyoviy transformatsion mahsulotlarning paydo bo‗lishi natijasida yuzaga 
keladi. moddalar, ba'zi ifloslantiruvchi moddalar boshqalar bilan va 
boshqalar. Ko‗p holatlarda, ikkinchi darajali ifloslantiruvchi moddalarning 
ekologik va sanitariya-gigienik xavfi ancha yuqori. Ko‗pincha havoda 
zararli moddalar mavjud bo‗lib, ularning mavjudligi ifloslantiruvchi 
korxona faoliyati tufayli kelib chiqmaydi, lekin havoning boshqa, 
ko‗pincha uzoq manbalardan ifloslanishi oqibatidir. 
Yog 'atrof-muhit ifloslanishining yana bir manbai. Saqlash va qo‗llash 
shartlariga qarab, yog‗larning yo‗qolishi ularning umumiy iste'molining 30-
40% ga etadi. Masalan, bir solidolni saqlash va yoqilg‗i quyish paytida 
idish devoridagi qoldiqlar ko‗rinishidagi yo‗qotishlar spatulaga yopishib 
qolishning 0,9% ni va qo‗l shpritsi yordamida sinovli in'ektsiyalarni 7,6% 
ni, shpritsdan havo chiqarib yuborishni 7,8% ni, yog 'armaturasidagi 
qoldiqlarni 3 tashkil qiladi. , 1%, qarshi qismlarida 0,2% va boshqalar. 

---

465
Tabiiy ifloslanish manbalari, qoida tariqasida, kosmosda tarqaladi, zich 
joylashgan joylardan olib tashlanadi va amalda tartibga solinmaydi. Shu 
bilan birga, havoni ifloslantiruvchi moddalarning atrof-muhitga tabiiy 
manbalardan zararli ta'siri ko‗p jihatdan ularning aralashishi, tarqalishi va 
atmosferani o‗z-o‗zini tozalash jarayoni bilan qoplanadi. 
Havoning ifloslanishining asosiy manbalari sanoat korxonalari, issiqlik 
elektr stantsiyalari va elektr stantsiyalari, turli xil isitish qozonlari bo‗lib, 
ularda yoqilg‗i sifatida gazsimon va suyuq uglevodorod xom ashyolari 
ishlatiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, agar gazsimon yoqilg‗ining yonishi 
ko‗proq iqtisodiy yoki ekologik ko‗rsatkichlar bilan tavsiflansa, yoqilg‗i 
moyining yonishi atmosferaga to‗liq bo‗lmagan yonish mahsulotlarining 
katta miqdori - azot, oltingugurt va uglerod oksidlarining tashlanishi bilan 
birga keladi. Sanoat rivojlangan mamlakatlarda havo ifloslanishining 
asosiy manbalari bu avtomobillar va boshqa transport turlari, sanoat 
korxonalari va issiqlik elektr stantsiyalari. Har yili atmosferaga 200-250 
million tonna kul, 60 million tonna oltingugurt dioksidi chiqariladi. 
AQShda issiqlik elektr stantsiyalarida ko‗mir va moyni yoqish natijasida 
atmosferaga kiradigan barcha sulfat oksidlarining 74 foizi, azot 
oksidlarining yarmi mamlakat havo havzasiga chiqariladi. 
Atmosfera ifloslanishiga reaktsiyalar o‗tkir yoki surunkali shaklga ega 
bo‗lishi mumkin va ta'sirning tabiati mahalliy yoki umumiy, toksik, 
bezovta qiluvchi, kümülatif bo‗lishi mumkin. Umuman olganda, past 
konsentrasiyalarning uzoq muddatli ta'siri qisqa muddatli, ammo yuqori 
konsentratsiyalanganlarga qaraganda ancha xavflidir. Ta'kidlanishicha, 
zarar etkazuvchi omil alohida ifloslantiruvchi moddalarning mos keladigan 
ta'sirining oddiy yig‗indisi bo‗lishi mumkin va bu qiymatdan oshib ketishi 
mumkin (sinergik effekt). Masalan, atmosfera chang emissiyasi bilan 
birgalikda oltingugurt dioksidi bilan ifloslangan bo‗lsa, o‗pka kasalliklari 
ko‗proq uchraydi. O'pka, onkologik, teri va boshqa patologiyalarning havo 
ifloslanishi tabiati va darajasi bilan o‗zaro bog‗liqligi to‗g‗risida ko‗plab 
ma'lumotlar mavjud. Kasalliklarning chastotasi ifloslanish manbalari 
soniga mutanosib bo‗lib, ularning tarkibi, tuzilishi, kimyoviy xususiyatlari 
va boshqa bir qator omillarga bog‗liq. 
Neft, neft mahsulotlari va gaz quvurlarini tashish paytida atmosfera 
yuzasi qatlamining ifloslanishining asosiy manbalari nosozliklar va 
magistral gaz quvurlarining chiziqli qismini ta'mirlash paytida gazni 
tashlab yuborilishi va tanklarda saqlash paytida neft va neft 

---

466
mahsulotlarining bug‗lanishi hisoblanadi. Atmosferani yoqish yoki tashish 
paytida yong‗inlar havoning ifloslanishining eng kuchli manbai 
hisoblanadi. Atmosferaga qaraganda ifloslantiruvchi moddalarning yanada 
murakkab tarkibi mavjud bo‗lgan sanoat binolarining havosini tahlil 
qilishda havo namunalari o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Keyinchalik 
aniqlash uchun etarli miqdordagi havodan zaharli aralashmalarni olish 
uchun, 
analitning 
fizik-kimyoviy 
xususiyatlariga 
va 
uning 
kontsentratsiyasiga asoslanib, havodan so‗rilishi uchun eng samarali 
sharoitlar tanlanadi. Agar biron bir individual moddani tanlab olish 
assimilyatsiya muhitini va havo assimilyatsiya qilishning maqbul tezligini 
oqilona tanlashni talab qilsa, yanada murakkab tizim holatida, havo zaharli 
moddalar aralashmasi bilan ifloslangan bo‗lsa, tahlil qilingan moddalar 
aralashmasi tarkibiy qismlarining o‗zaro ta'sirini hisobga olish kerak. 
Zudlik bilan yoki doimiy ravishda ishlaydigan, doimiy yoki o‗zgaruvchan 
unumdorlik bilan zararli aralashmalarning chiqarilish manbai tabiati 
muhim ahamiyatga ega. 
Atmosferaga, suv havzalariga va ifloslantiruvchi moddalarning 
tuproqqa neft va gaz sanoatining sanoat ob'ektlaridan chiqarilishi mumkin 
bo‗lgan manbalari ko‗rib chiqilgan. Ifloslantiruvchi moddalarning hajmi, 
tarkibi, tuzilishi va xossalari berilgan, ularning ekologik xavfi baholanadi. 
Atrof-muhitning ifloslanishiga turli sohalarning o‗ziga xos ulushi va 
ifloslanishning mumkin bo‗lgan oqibatlari havoda va suvda zararli 
moddalarning kimyoviy o‗zgarishi va zaharli mahsulotlarning shakllanishi 
hisobga olingan holda aniqlanadi. Atrof-muhitning ifloslanishini oldini 
olish uchun vositalar va usullar to‗plami tavsiya etiladi. 
To‗rtburchaklar kesma manbalaridan havo ifloslanishini hisoblashda 
me'yoriy hujjatlardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Havoning chang bilan ifloslanishining muhim manbai kontsentratsion 
zavodlarning "chiqindilari" deb ataladi. To‗plangan joylar landshaftni 
yomonlashtiradi, qishloq xo‗jaligini egallaydi. Chiqindilarni qayta ishlash 
tsement va keramika ishlab chiqarish uchun ulardan ko‗mir va xom ashyo 
olish imkonini beradi. Zot qurilish materiali sifatida xizmat qilishi mumkin. 
Qolgan ikkilamchi chiqindilar qum o‗rniga shaxta milini to‗ldirish uchun 
ishlatilishi kerak. Foydali qazilmalar shu tarzda amalga oshirilishi kerakki, 
ularning tarkibiy elementlaridan to‗liq foydalanish, hatto kambag‗al 
rudalarni to‗kib tashlamaslik, qazib olinadigan konlarni to‗liq chiqarib 
tashlamaslik va foydali qazilmalarni qayta ishlash maydonlariga olib 

---

467
borishda saqlash kerak. Foydali qazilmalar qazib olingandan so‗ng, 
landshaftni tiklash kerak. Ushbu ishlar juda ehtiyotkorlik bilan tashkil 
etilishi kerak: unumdor tuproq qatlamini himoya qilish, natijada 
bo‗shliqlarni to‗ldirish kerak. Havoning oltingugurt dioksidi bilan 
ifloslanishining muhim manbai - sinter o‗simliklardir. Rudalarni sinterlash 
jarayonida piritlardan oltingugurt ajralib chiqadi. Sulfid rudalarida 10% 
gacha oltingugurt bor, va aglomeratsiyadan keyin u atigi 0,2--0,8% ni 
tashkil etadi. Aglomeratsiya paytida oltingugurtli gazning chiqarilishini 1 
tonna ruda uchun 190 kg miqdorida qabul qilish mumkin, ya'ni bitta kamar 
mashinasi kuniga 700 tonna oltingugurt gazini ishlab chiqaradi. Havoni 
uglevodorodlar bilan ifloslanishining eng katta manbalari neft va neft 
mahsulotlarining suv omborlari hisoblanadi. Uglevodorodlar tanklarni 
to‗ldirganda atmosferaga maxsus nafas olish klapanlari, lyuklar, oqish 
orqali kiradi. 
Havo havzasining kimyoviy ifloslanishiga ko‗ra, Ufa Rossiyaning eng 
iflos shaharlaridan biri sifatida tavsiflanadi. 2TP-havo statistikasiga ko‗ra, 
1999 yilda shaharda zararli moddalar chiqindilari yiliga 486,2 ming tonnani 
tashkil etdi, shundan statsionar manbalardan 218,4 ming tonna va transport 
vositalaridan 268,2 ming tonna. Yalpi chiqindilarda avtotransport 
vositalarining ulushi 55% ni tashkil qiladi. 
Barcha emissiya manbalari 2 turga bo‗linadi: uyushgan va 
uyushmagan. Tashkil etilgan emissiya manbalariga quyidagilar kiradi: 
-shamollatish quvurlari (qozondan quvur, metallga ishlov berish 
ustaxonasidagi quvur, payvandlash stantsiyasidagi quvur, DES dan quvur); 
- shamollatish vallari (ko‗mir konidagi kanal); 
- shamollatish lampasi - bu ifloslangan havoni olish uchun 
mo‗ljallangan kanalizatsiya tizimi. Bu binoning tomida gumbaz hosil 
qiladigan eng zoz soyabonlari guruhi. Katta korxonalarda aeratsiya 
lampalari ishlatiladi; 
- to‗siqlar - bu chizish tezligini oshirish uchun quvurga o‗rnatilgan 
qurilma. 
Emissiyalarning qochqin manbalari quyidagilardan iborat: 
- texnologik jihozlarning oqishi (o‗chirish va boshqarish klapanlari, 
nasos uskunalarining bo‗g‗inlari);
-otash moslamalari (tushirish sham, nordon mash'al); 
- yoqilg‗i, materiallarni ochiq saqlash (moyli tuzoq, yonilg‗i-moylash 
materiallari ombori); 

---

468
- portlatish ishlari; 
- changli materiallarni ortish (KamAZ shag‗alini tushirish, tuproq 
ishlari); 
- ochiq havoda amalga oshiriladigan texnologik jarayonlar (bo‗yash, 
payvandlash, avtoulovlar, avtoulovlar, gidroizolyatsiya ishlari).