А. Бурханов, К. Рахматов

7.2-жадвал. Ўзбекистонда жами фойдаланиладиган ер майдонларининг салмоғи 
 
Т/Р 
Республика 
шахар ва 
вилоятларни
нг номи 
Умумий ер 
майдони 
Экин ерлар 
Кўп йиллик 
дарахтлар 
Бўз ерлар 
Пичанзор ва 
яйловлар 
Жами қишлоқ 
хўжалик ерлари 
Томорқа ерлар 
Ўрмонзорлар 
Боғдорчи-
лик, 
узумчилик 
ва 
сабзавотчи-
лик 
уйушмалар-
ининг 
ерлари 
Б
ут
аз
ор
ла
р 
Б
ош
қа
е
рл
ар
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
ж
ам
и 
ш
у 
ж
ум
ла
да
н 
су
ғо
рил
ади
га
ни
1 
Қорақолпоғистон 
Республикаси 
16656,1 
510,4 
418,3 
418,3 
8 
8 
11,2 
11,2 
5277,8 
36,7 
5715,3 
474,2 
47,6 
35,2 
1075 
0,9 
0,1 
0,1 
105,2 
9713 
2 
Андижон 
430,3 
273,1 
202,1 
202,1 
30,1 
30,1 
2,8 
0,6 
21 
0,9 
256 
233,7 
48 
35,2 
3,9 
3,9 
0,3 
0,3 
122,1 
3 
Бухоро 
4183,1 
274,6 
199,5 
199,5 
20,8 
20,8 
6,9 
6,9 
2530,4 
2757,6 
227,2 
58,6 
45,4 
334,6 
1,8 
0,3 
0,2 
45,4 
986,6 
4 
Жиззах 
2117,9 
299,2 
483,2 
258,8 
20,5 
16,9 
8,2 
0,7 
750,5 
1262,4 
276,4 
31,8 
18 
164,4 
4,8 
0,1 
659,2 
5 
Қашқадарё 
2856,8 
514,8 
676,1 
417,6 
39,1 
36,9 
21,9 
4,6 
1407,1 
0,1 
2144,2 
459,2 
80 
49,1 
164,3 
6,2 
0,3 
0,3 
468 
6 
Навоий 
10948,1 
123,5 
111,5 
91,7 
10,3 
9,6 
6,8 
6,7 
8747,6 
8876,2 
108 
20 
13,5 
1271 
1,7 
0,7 
0,3 
780,7 
7 
Наманган 
718,1 
282,9 
190 
190 
45,1 
45,1 
2,5 
2,5 
151,1 
388,7 
237,6 
50 
40,8 
23,3 
4,4 
0,1 
0,1 
256 
8 
Самарқанд 
1677,3 
379,4 
429,1 
247 
68,1 
63,4 
5,2 
797,1 
1299,5 
310,4 
86,5 
62,6 
13 
6 
0,7 
0,4 
277,6 
9 
Сурҳондарё 
2009,9 
325,2 
278,8 
239,3 
33,6 
32,2 
0,3 
826,7 
1339,4 
271,5 
63,2 
50,4 
233,4 
3,3 
573,9 
10 
Сирдарё 
427,6 
286,8 
249,4 
249,4 
7,2 
7,2 
10,3 
10,3 
20,3 
287,2 
266,9 
19,2 
15,2 
4,6 
4,6 
0,1 
0,1 
116,5 
11 
Тошкент 
1525,4 
398,6 
329 
295,7 
52,6 
43,5 
0,8 
0,4 
440 
1,4 
8224 
341 
62,3 
51,5 
83,5 
2,5 
3,6 
3,6 
2,1 
551,5 
12 
Фарғона 
700,5 
368,6 
274,5 
274,5 
49,4 
49,4 
23,5 
3,9 
320,4 
300,8 
72 
52,9 
14,6 
14 
0,9 
0,9 
292,6 
13 
Хоразм 
608,2 
265,7 
205,2 
205,2 
13,2 
13,2 
3,8 
3,8 
109,4 
331,6 
222,2 
51,3 
43,1 
57,5 
0,3 
0,1 
0,1 
167,7 
14 
Тошкент. ш 
33,13,8 
0,1 
0,1 
0,1 
0,1 
6,9 
3,7 
0 
26,1 
Жами: 
44892,4 
4306,6 
4019,8 
3262,2 
398 
376,3 
80,7 
47,7 
21102,5 
43 
25601 
3729,2 
697,4 
516,6 
3443 
54,4 
7,3 
6,4 
152,7 
14991,5 
«Давергеодезкадастр» қўмитаси маълумотлари.

---

236
Лекин сўнгги йилларда янги суғориладиган майдонлар кам 
ўзлаштирилмоқда. Бунга сув ва маблағ ресурсларининг етишмаётганлиги 
асосий сабаб бўлмоқда. Ер ва сувга нисбатан давлат мулкчилиги сақланган 
ҳолда улардан йил давомида тўлиқ ва самарали фойдаланиш ҳуқуқи 
жисмоний ҳамда юридик шахсларга узоқ муддатга ҳамда умрбод 
берилмоқда. Улардан тўлиқ ва самарали фойдаланганлик даражасини ва 
самарадорлигини маълум бир кўрсаткичлар тизими ёрдамида таҳлил этиш 
лозим.
Минтақада амалга оширилаётган тадбирлар натижасида ер ва сувдан 
фойдаланиш даражаси ҳамда самарадорлиги охирги 20 йилда маълум 
даражада ошган, лекин кейинги йилларида ерлардан, сувлардан 
фойдаланишнинг самарадорлиги талаб даражасида эмас. Сабаби – ерларнинг 
ирригация-мелиорация ҳолати ёмонлашаётганлиги, илмий ва амалий жиҳатдан 
асосланган алмашлаб экиш тўлиқ жорий этилмаётганлиги, суғориш 
иншоотларининг ишга яроқлилик ҳолати пасайиши, ер ва сувлардан самарали 
фойдаланганлик учун рағбатлантиришнинг сустлигидир (3-жадвал). 
2019 йил маълумотларига кўра, суғориладиган тупроқларнинг сифат 
баҳоси қуйидагиларни кўрсатади: ёмон ерлар 503,2 га, ўртача паст ерлар 
637339,0 га, ўртача ерлар 1 976 359,5 га, яхши ерлар 1 027 076,5 га, энг яхши 
ерлар 74 110,3 га. Вилоятлар кесимида ўртача балл бонитети Қорақалпоғистон 
Республикасида 41,3 балл энг паст кўрсаткич, 50-55 балл бонитети билан Бухоро, 
Жиззах, Қашқадарё, Навоий, Сирдарё, Хоразм вилоятларига тўғри келмоқда. Яхши 
ва энг яхши ерлар асосан Андижон, Наманган, Самарқанд ва Тошкент вилоятларида 
мавжуд (7.3-жадвал)
42
. 
42
“Давергеодезкадастр” қўмитаси маълумотлари.

---

237
7.3-жадвал. Суғориладиган тупроқларининг сифат маълумотлари 
 
Т/Р 
Республика ва 
вилоятлар 
ЙИЛЛАР 
Кадастр гуруҳлари 
Жами,
га 
Ўртача 
бал 
ёмон ерлар 
ўртачадан паст 
ўртача ерлар 
яхши ерлар 
энг яхши ерлар 
Кадастр класслари 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII 
IX 
X 
Бонитет бали 
0-10 
ноя.20 
21-30 
31-40 
41-50 
51-60 
61-70 
71-80 
81-90 
91-100 
1 
Қорақолпоғистон 
Респ. 
1997-2013 
181,3 
25912.0 
226274,4 
143333.0 
39504,2 
12076,5 
1396,2 
448677,6 
41,3 
2 
Андижон 
2013 
844.0 
22345,5 
51596,6 
52837,3 
62741,5 
36573,3 
5857.0 
67,2 
232862,4 
57,5 
3 
Бухоро 
2010-2011 
262,7 
15373,5 
48790,9 
53825,2 
51310,8 
46751,6 
12714,2 
81.0 
229110,1 
51 
4 
Жиззах 
2018 
124,9 
14643,6 
133190.0 
91705,2 
36708,4 
9959,2 
2060,4 
288391,7 
52,3 
5 
Қашқадарё 
2012-2013 
354,1 
40742,7 
207262.0 
111116,2 
67181,2 
26402,4 
7059,5 
460118,2 
52,5 
6 
Наманган 
2008-2011 
4596,5 
41141,3 
48999.0 
39358,6 
46533,4 
33581,1 
19195,4 
1729,5 
235134,6 
60 
7 
Навоий 
2007-2015 
59,2 
5319,8 
20386,6 
20618,7 
25388,4 
22621,9 
10602,9 
1437,1 
106434,5 
53,2 
8 
Самарқанд 
2018 
4497.0 
55936,4 
105422,8 
95816,3 
39456,1 
15529,9 
187,1 
316845,6 
60,3 
9 
Сурҳондарё 
2013 
3592,4 
33964,5 
75733,1 
79766,8 
53375,7 
18772,5 
5885,9 
271091.0 
56 
10 
Сирдарё 
2014 
489,2 
26515,9 
105404,6 
69828.0 
58603,4 
6541,8 
8,8 
267391,7 
53 
11 
Тошкент 
2014-2018 
696,3 
11745,8 
54471,5 
106080,8 
116610,7 
42094,3 
9639,1 
8,9 
341347,4 
59,9 
12 
Фарғона 
2008-2011 
5557.0 
44499,3 
79437,3 
58661,3 
74163,1 
29300,1 
5267,9 
48,8 
296934,2 
54 
13 
Хоразм 
2012 
2837,4 
36094,5 
45590,6 
69981.0 
57666,5 
8832,4 
46,8 
0.0 
221049,2 
54 
Жами: 
503,2 
65697,1 
571642.0 
1075398,1 
900961,4 
750850,1 
276226,4 
72068,8 
2041,5 
3715388,5 
55 
 
 
 
 

---

238
7.3. АСК тушунчаси, таркиби ва уни бошқариш. Агросаноат 
мажмуаси сиёсатдаги устуворликлар 
Мамлакатимизнинг 
ижтимоий-иқтисодий 
имкониятларини 
юксалтиришда агросаноат мажмуасининг аҳамияти катта. Унинг асосий 
мақсади қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш, уларни тайёрлаш ва 
қайта ишлаш ҳамда истеъмолчиларга етказиб бериш тизимининг мақсадга 
мувофиқ ишлашини таъминлашдан иборат. 
Бундан ташқари, бозор иқтисодиёти талабларига жавоб бера оладиган 
механизмни яратиш, маҳсулотлар сифатини ошириш, ишлаб чиқаришнинг 
энг мақбул шаклларини вужудга келтириш, маҳсулотлар таннархини 
арзонлаштиришга 
интилиш 
агросаноат 
мажмуасининг 
долзарб 
вазифаларидан ҳисобланади. 
Бугун Ўзбекистон Республикаси агросаноат мажмуасида асосий 
воситалар ишлаб чиқарувчи тармоқларнинг ривожланишига катта эътибор 
қаратилмоқда. 
Уларнинг 
ривожлантирилиши 
таркибга 
кирувчи 
тармоқларнинг фонд билан таъминланиши ва жиҳозланишини яхшилашга, 
натижада ишлаб чиқариш, айрибошлаш, тақсимлаш ва истеъмол жараёнлари 
ўзгариб, охир-оқибатда аҳолининг турмуш шароитлари юксалишига олиб 
келади. 
Агросаноат комплекси (АCМ) - қишлоқ хўжалиги хомашёсини ишлаб 
чиқариш ва қайта ишлаш ҳамда ундан маҳсулот ишлаб чиқаришга 
йўналтирилган 
иқтисодиётнинг 
бир 
нечта 
тармоқларини 
якуний 
истеъмолчига етказиб берадиган енг йирик тармоқлараро комплекс. Бу 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 
ташиш, сақлаш, қайта ишлаш, уни истеъмолчиларга етказиб бериш, қишлоқ 
хўжалигини машиналар, кимёвий моддалар ва ўғитлар билан таъминлаш, 
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган 
қишлоқ хўжалиги ва саноат соҳалари қаторига киради. 
АСМ фаолиятнинг 4 йўналишини ўз ичига олади: 

---

239
• Қишлоқ хўжалиги - агротехника комплекси, унинг таркибида 
ўсимликчилик, чорвачилик, фермер хўжаликлари, фермер хўжаликлари ва 
бошқалар киради. 
• қишлоқ хўжалигини ишлаб чиқариш ва моддий ресурслар билан 
таъминлайдиган тармоқлар ва хизматлар: трактор ва қишлоқ хўжалиги 
техникаси, минерал ўғитлар ишлаб чиқариш, кимёвий моддалар ва бошқалар. 
• Қишлоқ хўжалиги хомашёсини қайта ишлаш билан шуғулланадиган 
соҳалар: озиқ-овқат саноати, енгил саноат учун хом ашёларни дастлабки 
қайта ишлаш саноати. 
• Инфраструктура блоки - қишлоқ хўжалиги хомашёсини харид қилиш, 
транспорт, сақлаш, истеъмол товарлари савдоси, қишлоқ хўжалиги учун 
тренинглар, агросаноат соҳасида қурилиш ишлари билан шуғулланадиган 
ишлаб чиқариш. 
Агросаноат комплексининг энг муҳим муаммо энергия тежашни 
таъминлашдан иборат. 
Агросаноат комплексининг филиаллари билан ўзаро муносабатлари: 
• Биокимё (ўғитларни ишлаб чиқариш); 
• кимё саноати; 
• Қишлоқ хўжалиги саноати (чорвачилик, ўғитларни ишлаб чиқариш); 
• транспорт соҳаси; 
• Енгил саноат. 
АСМ таркибида иккита йирик мажмуа мавжуд: 
1) озиқ-овқат мажмуасини ташкил этадиган озиқ-овқат маҳсулотларини 
ишлаб чиқариш ва сотиш; 
2) қишлоқ хўжалиги хомашёсидан саноат истеъмол товарларини ишлаб 
чиқариш ва сотиш учун. 
Агросаноат комплексида пахта, зиғир, мева-сабзавот, узум ва шароб, 
сут, гўшт ва бошқа бир ҳил маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича 
ихтисослаштирилган саноат мажмуаси шакллантирилди.

---

240
Агроиқтисодий комплекснинг асосий даражасини ташкил этувчи микро-
даражадаги бирламчи даражадаги шериклар, кооперативлар, агросаноат 
бирлашмалар, агрофирмалар, фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари ва 
ҳоказолар киради. Бўлимлар ва диверсификацияланган тузилмаларга эга 
бўлган корхоналар биргаликда ҳудудий мажмуаларни ташкил қилади.
Агросаноат комплексини ривожлантириш, унинг тармоқ ва ҳудудий 
тузилмасини такомиллаштириш ишлаб чиқаришни янада оқилона 
тақсимлаш, ресурсларни комплекс ва самарали ишлатиш, унинг якуний 
натижаларини 
такомиллаштириш 
ва 
мамлакатнинг 
озиқ-овқат 
хавфсизлигини таъминлашга ёрдам беради. 
Ишчиларнинг асосий қисми, барқарор ва айланма капитал, ЯИМ. Бу 
агросаноат комплексининг миқёсида, унинг тузилмасини такомиллаштириш 
ва унинг ишлаши самарадорлиги, аҳоли турмуш даражасининг ошиши ва 
озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш катта даражада боғлиқдир. 
Агросаноат ишлаб чиқаришни барча турдаги техникалар билан 
таъминлаш 
зарур 
миқдорда 
қишлоқ 
хўжалиги 
маҳсулотларини 
режалаштириш ҳажмларини ишлаб чиқариш, озиқ-овқат хавфсизлигини 
таъминлаш ва мамлакат барқарор ривожланишини таъминлашда ҳал қилувчи 
рол ўйнайди. Шу боис, қишлоқ хўжалиги техникаси билан жиҳозланган 
ускуналарнинг муаммолари ва улардан фойдаланиш самарадорлиги алоҳида 
аҳамиятга эга. 
Замонавий иқтисодий ва ташкилий шароитлар, нархларнинг 
номутаносиблиги, хусусан, асосий фондлар ва техник базанинг оддий ва 
айниқса кенгайтирилиши билан такомиллаштирилган жараённи амалга 
ошириш мумкин эмас эди. 
Агроиқтисодий 
мажмуи» 
тушунчасининг 
шарҳлари, 
бизнинг 
фикримизча, АСМни иқтисодий тармоқларнинг функционал ўзаро таъсирига 
асосланган иқтисодий ва ҳуқуқий тизим сифатида даволаш имкониятини 
яратадиган «ишлаб чиқариш мажмуи ёки мажмуаси» сифатида муҳим 
аҳамиятга эга. Агросаноат комплексини тушунишнинг иқтисодий ва ҳуқуқий 

---

241
ёндашуви стратегик аҳамиятга эга зоналарни белгилаб берувчи тизим-қиймат 
ва кластерли ёндашув тамойилларига асосланган бошқариш механизмини 
яратиш имконини беради(7.1-расм). 
Ягона ташкилотнинг фаолияти етказиб берувчилар ва истеъмол 
қийматлари занжирларининг қиймат занжирлари билан боғлиқ ҳолда кўриб 
чиқилади. Х.Хорнгрен, Ж.Фостер, С.Датар қиймат тизими таъминот занжири 
деб аталади ва дастлабки боғдан (дастлабки ишлаб чиқарувчилардан) охирги 
(якуний истеъмолчи)га ўтадиган мол, хизматлар ва ахборот оқими сифатида 
тушунилади. Энг умумий шаклда агросаноат комплексининг қиймат тизими 
унинг шаклланишининг иқтисодий асослари сифатида ифодаланиши мумкин.