A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6 .1 .6 . «Ajoyib at-tabaqot»
“ A jo y ib a t - t a b a q o t ” ( “ Y e r q a t l a m l a r i n i n g a j o y i b o t l a r i ” ) d a liliy
m a ’lum otlarga boy, k a m o ‘rganilgan g eo-kosm ografik asar. Bir q a n c h a
tarixiy, geografik va kosm ografik asarlar h a m d a s a y y o h la m in g esdaliklari 
va m uallifning shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan b o ‘lib, 0 ‘rta Osiyoning
XVI—XVII asrlardagi tarixi va geografik sharoitiga o id m a ’lu m o tlarg a boy.
“Ajoyib a t - t a b a q o t ” m a v lo n o sayyid M u h a m m a d T o h i r t o m o n i d a n
Balx xoni A shtarxoniy N a d r M u h a m m a d x o n (1606—1642)ning to p sh irig ‘i 
b ila n y o z ilg a n . M u a llif, a s a r n in g m u q a d d i m a s i d a k e ltir ilg a n a y r im
m a ’lu m o tla rg a q a ra g a n d a , m a z k u r xon saroyida x iz m a t qilgan o lim la r 
jumlasiga kirgan.
“ Ajoyib a t - t a b a q o t ” n in g yozilish tarixini quyidagi dalillarga asoslanib 
belgilash m u m k in . M u h a m a d T o h ir asarining "B alx ” qism ida Xoja H ayron 
qishlog'idagi hazrat Ali (6 5 6 —661) m o zo ri tep asig a q u rilg a n h a sh a m a tli 
b in o hijriy 886-yilda s h o ir va tarixchi olim K a m o lid d in Binoiy va unin g
otasi M u h a m m a d Sabz ta ra fid a n qurilganligini aytadi va s h u n d a n beri 
172 yil o ‘tdi, deb yozadi. Shu 172 ga 886 (bino qurilgan yili)ni q o 'sh a d ig a n
b o ‘lsak, 1648-yil kelib chiqadi. S h u n g a asoslanib, asar hijriy 1058, melodiy 
1648-yili yozilgan d e b aytish m u m k in .
M u h a m m a d T o h i r o ‘z asarini y o z ish d a « M a j m u ’ a l - g ‘aro y ib » d a n
ta sh q a ri a l - B a t t o n i y (8 5 2 —9 2 9), Abu R a y h o n B e r u n iy n in g « Q o n u n i
M a s’udiy», «Javohim om a», shuningdek, Abulmalik Marvarudiy, Nosiriddin 
Tusiy, N arsh ah iy va boshqa olim larning asarlaridan foydalangan.
“ Ajoyib a t- ta b a q o t” kam o ‘rganilgan, n a s h r e tilm a g a n . U n in g uchinchi 
q i s m i , t a b a q a k a t t a i lm iy q i m m a t g a e g a . U n d a 0 ‘z b e k i s t o n n i n g
S a m a rq a n d , T o sh k e n t, A ndijon, T e rm iz va b o sh q a shaharlari, s h u n in g d e k
55

---

Sharqiy Turkiston — K oshg‘a r va Afg‘oniston haqida q im m atli m a ’lum otlar 
uchraydi.
0 ‘z R F A S h a r q s h u n o s lik in stituti fo n d id a u sh b u a s a r n in g u c h t a
q o 'ly o z m a nusxasi (raqam lari № 411, 2380 va 9654) mavjud. U larn in g
y a n a bir q im m a tli to m o n i shundaki, chiroyli n a s ta ’liq xati bilan bitilgan, 
u n v o n va sarla v h a la ri rangli va tillo suvi b e rib y o z ilg a n , K a ’b a va 
payg'a m barim iz M u h a m m a d alayhissalomning M adinadagi m u b o ra k qabri 
tasviri h a m keltirilgan.
K itobda shaharlar tavsifi baholi im kon to'liq berilgan. N a m u n a sifatida 
Balx va Q u b o d iy o n shaharlari haqida berilgan tavsifni keltiramiz.
“ Balx - u lu g ‘ sh ah ar, X u rosonga qaraydi, t o 'r tin c h i iqlimga kiradi. 
U n i qadim gi E r o n p o d s h o h la rid a n K ay u m ars q u rg an , T a h m u r a s o b o d
qilgan, L u h ra sip q a y ta d a n qurib, te v a ra k -a tro fin i pishiq d e v o r bilan 
o 'ra ttirg a n . Bir rivoyatga k o ‘ra, uni birinchi b u n y o d qilgan kishi Qobil 
i b n O d a m . . . , b o s h q a r i v o y a t g a k o ‘ r a s h o h G i s h t o s i p A y y u b
p a y g 'a m b a rn in g am ri bilan q u rd ii^ a n ...U c h in c h i rivoyatda keltirilishicha, 
(uni) M a n u c h e h r ibn Iroj bino qilgan. “Tarixi Balx” 1 kitobida yozilishicha, 
Balxning q a l’asi ( k o 'p bor) vayron qilingan va 22 m arta qaytadan tiklangan. 
B alxning en g so'nggi im o rati bir vaqtlar X u ro s o n hokim i b o 'lib tu rg a n
Abu M u slim M arvoziy tarafid an qurdirilgan. U n d a n keyin shahid etilgan 
A b d u l m o 'm i n x o n 2 s h a h a r n in g g 'a rb iy va j a n u b iy taraflardagi d ev o rn i 
t a ’m irlatgan. U n in g uzunligi 20 m ing q a d a m .
S h a h a r ikki q ism d a n ; tashqi sh a h a r (shahri birun) va ichki s h a h a r
(shahri d a r u n ) d a n iborat.
Ichki s h a h a r a rk d a n iborat. Ark shaharga asos so lin g a n d a n beri ulug' 
p o d s h o h la r va qud ratli xonlarga m a k o n b o 'lib xizm at qilgan... Hozirgi 
k u n la rd a h a m s h u n d ay . Balx shahrida M e h ro b i sangin deb ataluvchi bir 
m asjid bor. U s h b u rivoyatni aytuvchining hikoya qilishicha, sh a h a rg a
m o 'm i n l a r h u k m d o ri hazrat Alining (xudo u n d a n rozi b o'lsin ), m aktubini 
olib kelganlarida, uni b a la n d ro q bir jo y d a n ovoza q ilm o q ch i b o 'ld ila r, 
toki u n in g m a z m u n i d a n h a m m a baxtiyor bo'lsin. Baxtga qarshi shu payt 
qattiq sh a m o l turib, m a k tu b n i uchirib ketdi. Bir payt m o 'm i n l a r M ak k an i 
ziyorat etib y u rg an larid a bir (sehrli) tosh va undagi yozuvga ko'z lari 
tush g an . Y o z u v d a (h azrat Alining) o 's h a m ak tu b i bitilgan ekan. (S hu 
sa b a b d a n ) to s h n i m u q a d d a s hisoblab, (Balxga) olib kelganlar va o 's h a
1 «T arixi B alx» — s h a y x u lis lo m S a fiu d d in A b u b a k r A b d u lla a l-B a lx iy n in g a sa ri. H a q iq iy
n o m i « F a z o ili Balx».
2 A b d u lm o 'm in x o n — S h a y b o n iy x o n la r d a n , 1 5 98-yili o lti o y B u x o ro ta x tid a o ‘tirg a n , 
u n g a q a d a r B a lx n i id o r a q ilg a n .
56

---

masjidning m e h ro b ig a o ‘m a tg a n ekanlar. B oshqa b ir rivoyatda b u n d a y gap 
bor; to s h n i olib k elganlaridan key in u n i u c h q ism g a b o 'l g a n la r va bir 
b o 'la g in i o 's h a m a s jid d a ( M e h r o b i s a n g in d a ) q o ld irg a n la r, y a n a bir 
parchasini tashqi sh a h a m in g (shahri b iru n n in g ) jan u b iy tarafida, s h ah ard an
b ir m ily a 1 n a rid a jo y la sh g a n M asjidi xoja N o ‘h g u n b a d o n masjidiga olib 
borib o ‘rnatganlar.
M a ’lu m k i, N o ‘h g u n b a d o n n u r ta ra tu v c h i m anzil b o ‘lib, Q a ’b al- 
a x b o r h a z ra tla rin in g , u n d a n x u d o rozi b o i s i n , zik r etilgan m o z o r id a
b in o qilingan. N o ‘h g u n b a d o n m asjidi g o ‘zal va m u s ta h k a m bir binodir. 
A ytishlaricha, C h in g iz x o n xuruji p a y tid a Balxob daryosini sh ah arg a burib 
y u b o rg an lar. 0 ‘s h a n d a masjid olti o y suv o stid a qolib ketgan. Lekin, 
u n in g qoldiqlari hali h a n u z saqlanib qolgan. Z ik r etilgan to shning u ch in ch i 
q is m in i s h a h a r n i n g k u n c h iq is h t a r a f i d a , u n d a n ikki farsang n a r i d a
joylashgan Xoja H a y ro n q ishlog‘ida bin o etilayotgan masjidning m ehrobiga 
o 'r n a td ila r . Q ish lo q n in g k u n c hiqish ta ra fid a , u n d a n 100 z ir a ’2 m a so fa d a
m o ‘m in la r am iri Ali ibn A bu T o lib n in g qabri topilgan. Va h a q y o 'lg a
t u s h i b o l g a n l a r n a m u n a s i j a n o b m a v l o n o B in o iy k i, m a ’l u m o t l i va 
b in o k o rlik ilm id a tengi y o 'q kishi e d i, a w a l g i b in o k o rla rn in g harakati 
b e h u d a ketgan va b in o b o ‘sh qurilg an d e b hisoblab, hijriy 886-yili, padari 
buzru k v o ri bilan birgalikda o ‘sh a m u q a d d a s m o z o r d a pishiq g 'is h t d a n
b a la n d bir b in o qurdi. Lekin, o ‘sha b in o , qurilganiga 170 yil o ‘tganiga 
q aram ay , unin g biror joyi buzilm agan. (Alloh tarafidan) magTiratli qilingan 
m a r h u m V ali M u h a m m a d x o n ( 1 6 0 1 - y i l i ) B a lx g a h u k m d o r e t i b
ta y in la n g a n d a n keyin balandligi t a x m i n a n 30 z i r a ’, aylanasi bir j a r i b 3 
b o l g a n bir oliy bin o qudirdi va uning (te varak-atrofm i) o b o d qildi. Atrofida 
(g o 'zallik d a) C h in san am i bilan b e lla sh a o lad ig an bir c h o r b o g 1 va u n in g
ic h id a 18 ta c h a m a n z o r qurdirdi. 0 ‘s h a c h o r b o g 'n in g shim oliy tarafida 
j a n n a t b u lo g ‘iga o ‘xshagan bir h o v u z h a m qurdirdi.
Balxning tashqi sh a h a rid a (shahri b ir u n d a ) va valiylar qutbi xoja A bu 
N a s r P o rs o n in g 4 o b o d m ozori bor. Bu m o z o r n i n g aylanasi ta x m in a n 15 
jarib. U s h b u m u q a d d a s m a q b a r a n in g k u n botish tarafida ikkita katta 
masjid bor. H a r c h o rs h a n b a kuni, p e sh in n a m o z id a n keyin, o ‘sha saodatli 
m a q b a r a tevaragida d o n i s h m a n d kishilar, u la m o va sh u a ro ibodat u c h u n
y i g 'i l i s h a d i . S u f iy la r b o s h e g ib , y a r i m o h a n g d a ( b ir b irla ri b i l a n )
s u h b a tla sh a d ila r, u la m o la r b a h s la s h a d ila r, s h u a ro m u s h o ira va h a z il-
1 M ily a — tu rli m a m la k a tla r d a tu r lic h a b o 'lg a n m a s o fa o 'lc h o v i, ta x m in a n 7 m e trg a te n g .
1
Z ir a ’ — u z u n lik o 'lc h o v i, 8 1 .2 8 sm g a te n g .
5 J a rib — y e r o 'lc h o v i, b ir ta n o b , 4 0 9 7 k v .m e trg a te n g .
4 X o ja A b u N a s r P o rs o — B alx sh a y x u lis lo m i, ta x m in a n 1460 — 6 1 -y ili v afo t e tg a n .
57

---

m utoyibaga bel b o g ‘laydi. S uhbat shu zaylda k e c h g a c h a d a v o m etadi.
Va y a n a o ‘sha tashqari sh a h a rd a (shahri b iru n d a) shayx Shaqiqi Balxiy 
hazratlarining, sh u n in g d e k ja b rla n g a n xoja Is’h o q va b o sh q a valiylarning 
m aqbaralari joylashgan.
Va y a n a sh a h a rn in g k u n b o ta r tarafid a S u lto n lb ro h im n in g t o ‘n g ‘ich 
o ‘g ‘li A d h a m S o q a n in g nurg a c h o ‘m g a n m a q b a ra si jo y la sh g a n . S h u
k u n la rd a bu m a q b a ra Xoja rushnoyi n o m i bilan m a shhur.
V a y a n a m a z k u r s h a h a r n i n g j a n u b t a r a f id a xoja S u l t o n A h m a d
H a z r a v iy a j a n o b l a r i va ul k i s h i n i n g y o s d i q d o s h i Bibi F o t i m a n i n g
m a ’qullangan m aqbaralari jo ylashgan.
Va y a n a s h a h a rn in g k u n c h iq a r ta ra fid a xoja U k k o sh a ja n o b la rin in g
inaqbul m aqbarasi joylashgan.
Q ub o d iy o n M o v a ro u n n a h rn in g k atta qishloqlaridan, t o ‘rtinchi iqlimga 
kiradi. Q ay q u b o d ibn Iroj asos solgan. A ytishlaricha, Zol o ‘g ‘li R u s ta m
Q a y q u b o d n i o ‘sh a y e rd a n E ro n g a olib kelib taxtga o 'tq iz g a n . Bu viloyat 
q a d i m d a Q u b o d o b o d deb atalgan. K e y in c h a Q u b o d iy o n n o m i bilan
s h u h rat topgan. Hozirgi p ay td a oliy h a z ra t, A llo h n in g yerdagi soyasi 
N a d r M u h a m m a d n i n g a d l-u ehsoni tufayli u q a d a r o b o d b o 'ld ik i, h a r
k im n in g u viloyatdan o 'ta d ig a n b o 'lsa yelkasi d e v o r va d arax tlarn in g
soyasi ostida b o i a d i . O b-havosi y u m sh o q . U yerd a turli navdagi sh irin - 
sh a k a r m e v a la r k o ‘p yetishtiriladi. X u s u s a n , a n o ri k o ‘p m a s h h u r . U 
viloyatda q o v u n va tu x u m sotish odati y o ‘q. U larni b ir xarvardan k a m
b o ‘lsa, pulga so tm a y d ila r va sotib o lm ay d ilar, balki harkim istaganicha 
olishi m u m k in . Egalari b u n g a m o n e lik qilm aydilar.
Xalqi m ehribon va m ehm ondo'st. M e h m o n uchun alohida xona tutadilar. 
Odamlari o'qishga ixlosmand, aksariy qishloqlarda madrasa va mudarris bor».
“Ajoyib a t - t a b a q o t ” asarida T o s h k e n t, A n d ijo n , F a rg ‘o n a , S a m a r ­
q a n d va 0 ‘zb e k isto n n in g b o sh q a shaharlari h a q id a h a m m a n a s h u n d a y
m a ’lu m o tla rn i u c h ra ta m iz .
M a z k u r a sarning y a n a bir m u h im tarafi s h u n d a k i, u n d a q i m m a t b a h o
t o s h l a r va m e ta ll va u la r n in g k o n la r i h a q i d a h a m e 't i b o r g a m o lik
m a ’lu m o tla r bor.
Shuni h am alohida t a ’kidlab o ‘tish lozimki, m a z k u r asarda Abu R ayhon 
B eruniyning “J a v o h i r n o m a ” asarining b izn in g z a m o n a m iz g a c h a yetib 
kelgan nusxalarida tu sh ib qolgan p a rc h a la r uchraydi. Bu p a rc h a la r b u yuk 
o lim n in g m a z k u r yirik asarini q a y ta d a n n a s h r qilishda j u d a zarurdir.