A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.2. 0 ‘zbek tilidagi manbalar
7 .2.1. «Shajarayi tarokima» va «Shajarayi turk va m o‘g ‘ul»
“ Shajarayi ta r o k im a ” va “ Shajarayi turk va m o 'g ' u l ” asarlarini yaratgan 
Abulg'o zi Bahodirxon Xiva xoni (1643— 1663-yy.) va tarixchi olim sifatida 
mashhurdir. U 1603-yil 23-avgustda U rg a n c h d a tug'ilgan va 1619-yilgacha 
a n a shu sh a h a rd a is tiq o m a t qilgan. S o 'n g ra inilari H a b a sh va llbors 
bilan to j-u taxt u c h u n b o 'l g a n k u ra s h d a m a g 'lu b iy atg a u c h ra b , Buxoroga 
q o c h ib bordi va I m o m q u lix o n (1611 — 1642-yy.) saroyida p a n o h topdi. 
Akasi Isfandiyor 1623-yili x o n b o 'lg a c h , y a n a X o ra z m g a qaytib bordi va 
U rg a n c h g a h o k im etib tay in la n d i. Lekin, 1627-yili Isfan d iy o rx o n n in g
o 'z i bilan b o 'lg a n k u ra sh d a m ag 'lu b iy a tg a uchradi. Bu safar A b u lg 'o z ix o n
T u rk isto n g a q o c h ib bordi va q o z o q x o n la rid a n Ish im x o n (1598—1628- 
yy.) h u z u rid a p a n o h to p d i. O r a d a n b ir yil c h am asi vaqt o 'tg a c h , 1628- 
yili, y a n a bir q o z o q xo n i — T u r s u n x o n uni T o s h k e n tg a olib keldi va 
A b u lg 'o z ix o n T o s h k e n td a 1630-yil oxirigacha istiqom at qildi.
O r a d a n k o 'p vaqt o 't m a y , A b u lg 'o z ix o n Xiva tu rk m a n la r in in g taklifi 
bilan y a n a X o ra z m g a qaytib b o rd i, lekin o r a d a n olti oy o 't a r o 't m a s ,
Isfandiyorxon uni Niso va D a r u n g a bosqinchilik yurishi u y u shtirganlikda
223

---

ayblab hibsga oldi va E ronga, s h o h S afi’ 1 (1629— 1642-yy.) h u z u rig a
o m o n a t 1 tariqasida berib yubordi. A b u lg 'o z ix o n o ‘s h a n d a Isfa h o n d a g i 
T a b o ra k q a l’asiga q a m a b q o ‘yildi va shu t a r z d a E ro n d a 10 yil a tro fid a
kun kechirdi. 1639-yili A b u lg ‘ozi q a m o q d a n qochdi va k o ‘p m a s h a q q a tla r
c h e k ib , 1642-yili o n a y u rtig a q a y tib keldi. 1643-yili, I s f a n d iy o r x o n
v afotidan bir yil o ‘tgach, Orol o ‘zbeklari uni xon qilib k o ‘tardilar. O lsh a 
yili A b u lg ‘o zixon Xivadagi raqiblari u stid a n h a m g 'a la b a q o z o n d i va 
Xiva taxtiga o ‘tirdi.
A b u lg 'o z ix o n k e n g m a ’lu m o tli b o ‘lishi b ila n b ir q a t o r d a , feodal 
h u k m d o r h a m edi. U o ‘z faoliyati bilan a n a shu d oiralar m an fa a tla rin i 
h im o y a qildi.
A b u lg 'o zix o n 1663-yili to j-u taxtni o 'g 'li A n u s h a (1663—1687-yy.)ga 
qoldirib, u m rin in g oxirini b u tu n la y ilmiy ishga bag'ishlaydi. U 1664-yili 
vafot etgan.
“ S h a ja ra y i t a r o k i m a ” t u r k m a n xalqi va T u r k m a n i s t o n n i n g o ' r t a
asrlardagi tarixini o 'rg a n is h d a bosh m a n b a b o 'lib xizm at qiladi.
“ Shajarayi turk va m o 'g ' u l ” 1664-yili yozilgan, lekin A bulg'ozixonning 
o g 'ir dardga chalanib qolishi va tez orad a vafot etishi sababli ta m o m la n m a y
qolgan. A sar IX b o b in in g d a v o m i, y a ’ni 1644— 1663-yillar v o q e a la ri 
A nush ax o n n in g topshirig'i bilan M a h m u d ibn mulla M u h a m m a d Urganjiy 
d e g a n o lim t o m o n i d a n yozilgan. A s a rn in g 1—IV boblari h a m o 's h a
M a h m u d ibn M u h a m m a d U rganjiyning q alam iga m ansubdir.
“ Shajarayi tu rk va m o ' g ' u l ” asari q isqacha m u q a d d im a va 9 b o b d a n
iborat. M u q a d d i m a d a , asosan a sa rn in g yozilish sabablari h a q id a g a p
b o r a d i . I b o b d a O d a m A t o d a n t o M o ' g ' u l x o n g a c h a , II b o b d a
M o 'g 'u lx o n d a n Chingizxongacha, III bo b d a Chingizxonning tug'u lishidan 
t o v a f o tig a c h a , IV b o b d a O 'g a d a y q o o n va u n in g M o ' g ' u l i s t o n d a
h u k m r o n l i k q i l g a n a v l o d i , V b o b d a C h i g ' a t o y x o n v a u n i n g
M o v a r o u n n a h r d a p o d s h o h lik qilgan vorislari, VI b o b d a Elxoniylar, y a ’ni 
E ro n d a h u k m ro n lik qilgan C hingiz avlodi, VII b o b d a J o 'jix o n va u n in g
Dashti q ip c h o q d a p o d sh o h lik qilgan avlodi, V III b o b d a S h ay b o n iy x o n
va uning M o v a ro u n n a h r, Q ozo g 'isto n , Sibir va Q rim d a h u k m ro n lik qilgan 
f a r z a n d l a r i va, n i h o y a t , IX b o b d a S h a y b o n i y x o n n i n g 1 5 1 1 - y ild a n
X o ra z m d a p o d sh o h lik qilgan avlodi bilan bog'liq voqealar bayon etilgan.
A sarn in g I—V I 11 boblari u m u m la s h tiru v c h i xarakterga ega b o 'lib , 
R a s h i d u d d i n n i n g “ J o m e u t - t a v o r i x ” , S h a r a f u d d i n Ali Y a z d i y n i n g
1 O m o n a t — to b clik a lo m ati. O 'rta asr a n 'a n a la rig a k o 'ra . to b clik n i qabul qilgan h u k m d o m in g
sa ro y ig a fa rz a n d la ri yoki y a q in q a r in d o s h la rid a n b irin i g a ro v ta riq a sid a y u b o rg a n . Bu y e rd a
s h u n g a ish o ra t.
224

---

“ Z a f a r n o m a ” va s h u n in g d e k y a n a o ‘n sakkiz tarixiy a sa rla r aso sid a 
yaratilgandir. K itobning IX bobi yangi h iso b la n a d i va u n d a X o r a z m n in g
1512— 1663-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng va atroflicha b a y o n
etiladi. B u n d a n tashqari, a sard a A b u lg 'o z iy B a h o d irx o n z a m o n i d a o b o d
b o ‘lgan X o ra z m d a g i U rg a n c h , Vazir, Tirsak, Yangi sh ah ar, B u ld u m so z , 
Bag‘d o d , K ot, D u r u n , Q u m k e n t , M iz d a h k a n , D o r u g 'a n ota, B o q irg 'o n , 
X os m in o r a , Ism M a h m u d O ta , C hilik kabi sh aharlar, A m u d a r y o va 
d a ry o o ‘z a n in in g o ‘zgarishi, xivalik tu r k m a n la r n in g o g ‘ir ahvoli, XVI —
X V II asrlarda Xiva xonligi bilan Buxoro o'rtasidagi siyosiy m u n o s a b a tla r
h a q id a h a m q im m a tli m a ’lu m o tla r uchraydi.
A b u lg 'o ziy B aho d irx o n va u n in g “ Shajarayi tu r k va m o ' g ' u l ” asari 
te z o r a d a ilm iy ja m o a tc h ilik n in g d iq q a t- e 'tib o r in i q o zo n d i. U X V III 
asrd a y o q bir n e c h a , n em is va fransuz (1726-y.), rus (1770-y.) va ingliz 
(1780-y.) tillariga tarjim a qilindi. O 't g a n a srda bu asar nem is (G .Y a .K e r), 
rus (Ya.O .Y arsev va G .S .S ablukov), fransuz ( P .l .D e m e z o n ) , turk (A h m a d
Vefiq p o sh a ) tillariga tarjim a qilindi. A sa r 1897— 1913-yillari y a n a tu rk
(ta rjim o n Rizo N u r) va 1935-yili fors tillariga ta rjim a qilindi. A sarning 
G . S . S a b l u k o v (1 9 0 6 - y .) va P . l . D e m e z o n (1871 —1 8 7 4-yy.) a m a l g a
o shirgan nashrlari m u k a m m a l va z o ' r ilmiy q im m a tg a egadir.
A bulg'o ziy Bahodirxon asarini xorijiy tillarga taijim a qilinishi va d u n y o
b o 'y la b tarqalishi b o 'y ic h a “ T e m u r t u z u k la r i” va B obu rn in g “ V a q o y i” 
asari bilan qiyoslash m u m k in . U la r tu rk iy tildagi tarixiy a s a rla m in g j u d a
k atta ilmiy qiym atga ega ekanligini ko'rsatadi.