S h a ra fu d d in Ali Yazdiy 1442-yili S h o h r u h n i n g nabirasi va S ultoniya,
Qnzvin, Ray h a m d a Q u m hokim i S u lto n M u h a m m a d (1442—1446)ning
tnklifi b ila n Q u m g a keldi va s h a h z o d a n i n g x iz m a tig a kirdi. S u lto n
M u h a m m a d 1446-yili S h o h r u h n in g o g ‘ir
kasalligidan foydalanib, isyon
k o 'ta rd i, H a m a d o n h a m d a Isfah o n n i bosib oldi, S h e ro z n i q am al qildi.
S h o h r u h unga qarshi q o ‘shin tortti. S u lto n M u h a m m a d S h o h r u h bilan
o c h iq ja n g q ilishdan q o ‘rqib to q q a q o c h d i 1. S h o h r u h Sulton M u h a m m a d
b ila n y a q i n b o 'l g a n k i s h ila r n i, s h u n i n g d e k , m a h a l l i y s a y y id la r d a n
b irm u n c h a s in i isyonda ishtirok etish d a ayblab hibsga oldi va ko 'p larin i
o 'lim g a m a h k u m qildi. O 's h a n d a hibsga o lin g a n la r
orasida S h a ra fu d d in
Ali Yazdiy h a m b o r edi. F aq at M irz o A b d u lla tifn in g (U lu g 'b e k n in g
t o 'n g 'i c h o 'g 'li) aralashuvi bilan S h a ra fu d d in Ali Yazdiy ja z o d a n qutulib
q oldi. S h a h z o d a uni S a m a r q a n d g a , otasi h u z u rig a j o 'n a t i b y u b o rd i.
S h a ra fu d d in Ali Yazdiy S a m a r q a n d d a bir yil c h a m a s i istiqom at qildi va
flkrimizcha, U lug'bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bo'lishi kerak.
S h o h r u h v a fo tid a n (1447) keyin 1449-yilda S h a ra fu d d in Ali Y azdiy
Xurosonga qaytdi va Sulton M u h a m m a d n i n g ruxsati bilan y ana o 'z vatani
T a f t g a q a y t i b b o r d i va u m r i n i n g ox irg i q i s m i n i u z l a t d a k e c h i r d i .
S h a ra fu d d in Ali Yazdiy 1454-yili vafot etdi.
“ Z a f a m o m a ” asosan N iz o m u d d i n S h o m iy n in g
s h u n d a y nom li asari
asosida z o 'r badiiy m a h o ra t bilan yozilgan. Lekin, Sharafuddin Ali Yazdiy
N i z o m u d d i n S h o m iy asarida bay o n etilgan v o q ealarn in g b a ’zilariga yangi
tarixiy m a n b a la r asosida a n iq lik lar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar
bilan boyitdi. A m ir T e m u r n in g shaxsiyati va u n in g faoliyatidagi q a r a m a -
qarshiliklar, y a ’ni bir t o m o n d a n q a ttiq q o 'l ekanligi,
ikkinchi t o m o n d a n
esa M o v a ro u n n ah rd ag i tarqoqlikka b a r h a m berib, m arkazlashgan davlatga
asos solganligi b i r m u n c h a to 'g 'r i va h a q q o n iy yoritilgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining z o 'r qimmati shundaki, unda Mo'g'ul
imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin O'rda, Elxoniylar davlati, Chig'atoy
ulusi, shuningdek M ovarounnahrning C hingizxon z am o n id an to T e m u r
davlatining paydo bo'lishigacha bo'lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib
berilgan. Asarning bu qismi "Tarixi jahongir” , yoki “ Muqaddimayi Za fa m o m a ”
nomi bilan ataladi va 1419-yili yozib tamonilangan.
“ Z a f a m o m a ”
asarining asosiy q ism i, m uallifning dastlabki rejalariga
k o 'ra, uch qism — m a q o la d a n ib orat b o 'l m o g 'i , birinchi q ism d a A m ir
T e m u r tarixi, ikkinchi qismda S h o h ru h M irzo va nihoyat, uchinchi qismda
1 O r a d a n b i r yil c h a m a s i vaqt o ' t g a c h , 144 7-yili S u l t o n M u h a m m a d y a n a F o rs n i eg a lla d i.
S h o h r u h v a f o t i d a n s o ' n g (1447 -y il 12 m a r t ) X u r o s o n n i q o ' l g a kiritdi, leki n 1451-yili inisi
A b u l q o s i m B o b u r d a n ycn gildi va u n i n g a m r i b i l a n qa tl ctildi.
199
ushbu asar yozishning tashabbuskori Ib ro h im Su lto n n in g davrida o ‘tgan
voqealar bayon etilishi m o'ljallangan edi. Lekin,
biz hozir asarning birinchi
q i s m i g a g i n a e g a m i z , xo lo s. U n i n g ik k i n c h i va u c h i n c h i q i s m l a r i
saq lan m ag an . E h tim o l, ikkinchi va u c h in c h i qismlari y o zilm ay qolgan
b o ‘lsa kerak. “ Z a f a r n o m a ” a s a rin in g asosiy qism i 1425-yilda yo zib
ta m o m la n g a n .
A sarning q o 'ly o z m a nusxalari k o ‘p, xorijiy m a m la k a t
k u tu b x o n alari,
xususan T o s h k e n td a O 'z R FA S h arq sh u n o slik institutida u n in g yigirm a
t o 'r t nusxasi bo 'lib , ularning ikkitasiga ( И н в . № 3440 va № 4472) XV
va XVII asrlarda rasm lar ishlangan. “ Z a f a r n o m a ” asari m a tn i H i n d is to n
( 1 8 8 5 —1888), E ron (1957) va 1972-yili A .O '. O 'r i n b o y e v t o m o n i d a n
T o s h k e n td a c h o p qilingan. A sar ikki m a r ta o 'z b e k tiliga, ingliz, fransuz
va turk tillariga tarjim a qilingan. U n d a n ayrim p a rc h a la r ingliz h a m d a
rus tillarida bosilgan:
“ Z a f a r n o m a ” asarin in g m u q a d d im a s i t e r m a tarjim asi va 10
yilgi
M o v a r o u n n a h r voqealari bayoni O .B o 'riy e v to m o n i d a n tarjim a qilinib,
1996-yili n a s h r q ilindi. K ito b n in g O 'z b e k i s t o n va M a r k a z iy O siy o
m a m la k a tla ri tarixini o'rganishdagi ilmiy a h am iy a ti j u d a katta. K e y in ch a
yaratilgan tarixiy asarlarga bu kito b n in g t a ’siri yaqqol seziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
