A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3 .3 .1 6 . «Sirot us-sulton Jaloluddin Mcnkburni»
X a lq im iz n in g buy u k o 'g 'lo n ig a b a g 'is h la n g a n n o y o b a sa r “ Sirot us-
157

---

sulton Jaloluddin M e n k b u m i” ( “ Sulton Jaloluddin M e n k b u m in in g tarjimai 
h o li”) nom li kitobni v a ta n d o s h im iz S h ih o b u d d in M u h a m m a d Nisoviy 
(vaf. 1249, Xalab) yozgan. Muarrixning to'liq ismi S hihobuddin ibn A h m a d
ibn Ali M u h a m m a d Nisoviydir.
Tarixchining otasi X o razm sh o h lam in g e ’tiborli am irlaridan biri bo'lgan. 
N iso viloyatiga qarashli X u ra n d iz q a l ’asining hokim i edi. Otasi vafot 
(1220) etgach, u n in g m o l-m u lk i va m an sab i o 'g 'lig a o 'tg a n . U 1224- 
yilga q a d a r Niso viloyatining hokimi N u s ra tu d d ir H a m z a n in g noibi bo'lib 
xizm at qilgan. N ash ju v o n ( N is o n in g k atta qishloqlaridan) h a m d a al- 
Halqa (Juijon qishloqlaridan) da m o 'g 'u lla r bilan bo'lgan janglarda shaxsan 
ishtirok etgan. S o 'n g A stro b o d viloyatlaridan K abud j o m a (hozirgi no m i 
Hojilar) hokimi I m o m ud-davla N u sratu d d in M u h a m m a d huzuriga kelgan 
va u n in g yo rd am i bilan y a n a N isoga qaytishga m uvaffaq b o 'lg a n , lekin 
o r a d a n k o 'p vaqt o 't m a y , N i s o d a o 'z a r o feodal u ru sh la ri k u c h a y ib
ketganligi sababli u Iro q q a ketib qoladi va 1224-yili S u lto n J a lo lu d d in
M e n k b u m in in g (1220—1231) xizm atiga kiradi va u ning kotibi (kotib al- 
insho) la vozim iga ta y in la n a d i. S h ih o b u d d in M u h a m m a d Nisoviy bu 
lavozim da 1231-yilgacha, y a ’ni s u lto n n in g o 'lim ig a q a d a r xizm at qiladi.
Keyin u M ayofarikin (D iy o rb a k r viloyatida) hokim i Ayyubiy a l-M alik
a l-M u z a ffa r G 'o z i y n i n g (1220—1224) xiz m atiga kiradi. Biroq, o r a d a n
k o 'p vaqt o 't m a y q a m a lib qoladi. Q a m o q d a n o zo d etilgach, lldegiziylar 
(1227—1235) h u z u rid a , s o 'n g r a 1238-yili X arro n (E r o n O zarbayjoni) 
q a l ’asiga h o k im etib tayinlanadi. Oxiri Xalab (Suriya) sultoni a l-M a lik
a n - N o s i r S alo h id d in Y u s u f ibn al-A zizning xizm atiga kiradi va u m rin in g
oxirigacha X alabda istiqom at qiladi.
S h ihobuddin M u h a m m a d an-N isoviv O 'r ta Osiyo, Kavkaz, Yaqin va 
O 'r t a Sharq m a m la k a tla rin in g m o 'g 'u l istilosi davridagi (1220—1231) 
ijtimoiy-siyosiy ahvolidan bahs yurituvchi “ Sirot u s-sulton J a lo lu d d in
M e n k b u m i” nomli qim matli kitob yozib qoldirgan. Asar 1241-yilda Xalabda 
yozib tugallangan bo'lib, u m e m u a r — x o tira -y o d n o m a tarzida yozilgan.
Kitob m u q a d d im a va 108 b o b d a n iborat. A sarning I —IV boblarida 
m o 'g 'u l- ta ta r la r , C h in g iz x o n n in g kelib chiqishi, xon b o 'lib ko'tarilishi 
masalalari ixcham ta rz d a bay o n etilgan.
V—XXII b o b ia r x o ra z m s h o h A lo u d d in M u h a m m a d n i n g hayoti va 
faoliyatiga b ag'ishlangan.
X X I 11 b o b d a n bo sh lab k itobning to oxirigacha m o 'g 'u l istilosi va 
x o r a z m s h o h A l o u d d i n M u h a m m a d n i n g f o j i a l i t a q d i r i , s u l t o n
Ja lo lu d d in n in g hayoti va kurashi, fojiali halokati hikoya qilinadi.
U shbu asarning 1224— 1231-yillar voqealarini o 'z ichiga olgan boblari
158

---

original va z o ‘r ilmiy a h a m iy a tg a ega, chunki bay o n etilm ish v o q ealarn in g
k o ‘pchiligida m u allifn in g bevosita shaxsiy ishtiroki bor.
M a n a shuning uc h u n h a m bu kitob tarix ilmi nam oyandalarining diqqat- 
e ’tiborini o'zig a jalb e tm o q d a . U n d a n h a m o 'tm is h d ag i m uarrixlar al- 
F u tu w a tiy (1244—1323), Ibn X ald u n (1332—1406), B adruddin Ayniy (vaf. 
1451) q im m a tli m a n b a sifatida foydalanganlar. Z a m o n a v iy s h a rq sh u n o sla r 
h a m o ‘sha davrga oid tad q iq o tlarid a bu asarni ch etlab o ‘ta olm aydilar.
“ Sirot u s-sulton J a lo lu d d in M e n k b u r n i” nom li asarning a ra b c h a m atni, 
fra n su z c h a tarjim asi b ila n 1891 — 1895-yillari Parijda h a m d a Q o h ir a d a
c h o p qilingan. U n in g qisqartirilgan t u r k c h a ( ta rjim o n la r Y u s u f Z iy o va 
A h m a d T av h id ) va forsiy (ta rjim o n la r M u h a m m a d Ali N o s ih va M u jta b
M inoviy) tarjim alari m avjud. A sarning t u r k m a n l a r v a T u r k m a n is to n n in g
X III asrdagi ijtimoiy-siyosiy a h v o lid a n hikoya qiluvchi qism i rus tilida 
( ta ijim o n S. L. V olin) n a s h r etilgan edi.
Kitobni t o ‘liq h o ld a a w a l B ok u d a, kevin M o sk v a d a Z .M .B u n i y a t o v
rus tiliga ta rjim a qilib, ilmiy iz o h la r bilan n a s h r ettirgan.