A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

1.2.1.2 . «Avesto»
Z o r o a s tr iz m — o ta sh p a ra stlik (m ilo d d in a w a lg i VI — m ilo d n in g VI 
asri) d in in in g m u q a d d a s kitobi b o 'lib , m ilo d d in a w a lg i VI — m ilo d n in g
VI asrlarida yozilgan, E r o n h a m d a O 'r t a Osiyo xalqlarining q ad im g i 
m ad a n iy a ti, e ’tiqodi, tili, a d a b iy o ti va q is m a n tarixini o 'r g a n is h d a asosiy 
m a n b a hisoblanadi.
A sarning yozilgan joyi h aq id a tu rlich a fikrlar mavjud. B i r g u r u h o lim lar
— fransuz J . D a r m s te te r , O z a rb a y jo n olimi I.Aliyev, “A v e sto ” M id iy a — 
hozirgi E r o n n in g s h im o ii-g 'a rb iy qismi va O z a rb a y jo n d a yozilgan, desa, 
k o 'p c h ilik — V.V.Struve, S.P .T o lsto v , F .A ltxaym va b o sh q a la r A m u d a r y o
b o 'y id a jo y lash g an viloyatlarda, Balx va X o ra z m o ralig 'id a yaratilgan, 
de b hisoblaydilar. Oxirgi fikr s o 'n g i vaq tlard a E ro n olim lari, m asalan
Ib ro h im P u r D ovud ta ra fid a n h a m e ’tir o f etildi.
“ A v e s to ” m a tn i t o 'l i q s a q la n m a g a n . B izgacha, u n in g j u d a o z qismi 
y e tib k e lg a n , xolos. M a ’l u m k i , “ A v e s t o ” K a y o n iy h u k m d o r l a r d a n
G i s h t o s p —V ish to sp z a m o n i d a k ito b h o lig a keltirilg an . R iv o y a tla rg a
121

---

q a r a g a n d a u n in g g a tia r d e b a ta lu v c h i asosiy qism i xu d o - Z a r a t u s h t r a
t o m o n i d a n yozilgan va M a s ’udiy, T a b a riy va B e ru n iy la rn in g s o ‘zlariga 
q a r a g a n d a 12 000 h o 'k iz terisid a n ta y y o r la n g a n m axsus p e r g a m e n tg a
o ltin harflar bilan yozilgan. 0 ‘sh a v a q tla rd a u n in g u c h nusxasi m avjud 
b o i g a n , lekin bir nusxasi I s k a n d a r Z u l q a r n a y n n i n g farm o n i bilan yoq ib
yuborilgan. Ikkinchi nusxasi Y u n o n isto n g a olib ketilgan, uchinchi nusxasi 
esa o ta s h p a r a s tla r diniga o ‘ta e ’tiq o d li b o i g a n kishilar q o ‘lida sa q la n ib
q olgan. Lekin bu nusxa t o l i q em as.
A sarning saqlanib qolgan qism larini to 'p l a s h va kitob holiga keltirish 
ishlari Parfiy a p o d s h o s i Valgash III ( 1 4 8 —192) h a m d a S o s o n i y l a r
(m ilodning III asri) davrida h a m dav o m ettirildi. “A vesto” sosoniy S h o p u r
II (309—379) davrida tartibga solindi, izohlar va q o ‘s h im c h a la r (z a n d ) 
bilan boyitildi va t o l a kitob holiga keltirilib, asosiy qismlari pahlaviy 
tiliga tarjim a qilindi. Bu kitob “ Z a n d A v e sto ” n o m i bilan m a sh h u r.
Afsuski, “ Z a n d Avesto” h a m bizning za m o n im iz g a c h a t o ‘la ho ld a yetib 
kelm agan. Lining bir qismi Iskandar Z u lq arn ay n yurishlari vaqtida, boshqa 
bir qismi esa arablar istilosi (674—715-vy.) vaqtida y o 'q qilingan. Asarning 
bizg ach a yetib kelgan qism i, p ro fe s s o r E .E .B e rte ls n in g m a ’lu m o tig a
q a ra g a n d a 1, 83 000 so ‘zdan iboratdir. U, asosan t o ‘rt q ism d a n — yasna, 
yashtov, vispered, v endidaddan tashkil to pgan. Yasna tarkibiga kirgan gat 
deb ataladigan qo'shiqlar “Avesto”ning eng k o ‘h n a va qimmatli qismlaridir.
“ A v e s t o ” n in g q o ‘s h iq la ri va q issalari A b u l q o s i m F i r d a v s i y n i n g
(ta x m .940—1030) “ S h o h n o m a ” d o sto n ig a m a n b a b o ‘lib xizm at qilgan.
“ A v e sto ” nisbatan yaxshi o ‘rganilgan ( K .Z a l e m e n , X .B a rto lo m e y , 
E .E .B ertels, V.V.Struve va b oshqalar). U fransuz (Anketel dyu P e rro n , 
Y . D a r m s t e t e r ) , rus ( K . A . K o s s o v i c h ) , ingliz ( L . X . M a y l s ) , D a n i y a
(A .X ristensen) va fors (I b r o h im P u r D ovud) tillariga tarjim a qilingan. 
U n in g K o p en g a g e n d a (D a n iy a ) saq lan ay o tg an yagona nusxasi asosida 
ta yyorlangan fo to m atn i 1937— 1944-yillarda olti jild qilib n a sh r etilgan. 
0 ‘z b e k i s t o n d a bu a s a r n i M . I s ’h o q o v , H . H o m i d i y , T . M a h m u d o v ,
A .Q a y u m o v va b o sh q alar o ‘rgangan.