A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.2. Biografik asarlar tavsifi
7.2 .1 . «Tazkirat ush-shuaro»
«Tazkirat u s h -s h u a ro » XV asrning k o ‘zga k o ‘ringan a d a b iy o tsh u n o s 
olimi D avlatshoh S a m arq an d iy n in g asaridir. M uallifning t o ‘liq isini sharifi
* U sh b u m a v z u n i y o z is h d a 13. A h m e d o v a sa rid a n q is m a n fo y d alan ild i.
62

---

Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh a l - G ‘oziy as-Samarqandiy. O lz asarida 
keltirilgan b a ’zi m a ’lu m o tla r g a q a ra g a n d a . u yirik h arb iy x iz m a tc h i va 
davlat arbobi oilasidan c h iq q a n . Otasi a m ir B axtishoh S h o h r u h M irz o n in g
yaqin kishilari va e ’tiborli x izm atkorlari j u m la s id a n b o ‘lib, u n in g k o ‘pgina 
harbiy yurishlarida q a tn a s h g a n va to j-u taxt sohibiga sa d o q a t bilan xizmat 
qilib, ja n g la rd a q a h r a m o n lik n a m u n a la rin i k o ‘rsatgan. U n in g « a l - G ‘oziy» 
d e b atalishi h a m s h u n d a n d ir .
D avlatshohning t u g ‘ilgan vaqti m a ’lu m em as. Lekin, bu n i b o sh q a dalil 
va m a ’lum otlarga tayanib, ta x m in a n aniqlasa b o ‘ladi. D a v la tsh o h n in g o ‘zi 
m a z k u r asarini 50 yoshga kirganda yoza boshlaganini aytadi. Biz bu asarni
1487-yili yozib tam o m la n g a n lig in i bilamiz. Bu k atta va m u h im asarni 
yozish u c h u n k a m id a ikki-uch yil vaqt sarflangan, albatta. S h u n d a y taxm in 
qilinganda, D avlatshoh 1435— 1436-yillarda tavallud topgan b o 'lib chiqadi.
D a v la tsh o h S a m a r q a n d iy yoshligida d u ru s tg in a tahsil k o ‘rdi, o ‘sha 
dav rn in g eng k o ‘zga k o ‘rin g an o lim la rid a n , m a s a la n , faqih va s h o ir xoja 
Fazlu llo h A bulaysiydan h a m t a ’lim olgan. Lekin, 1480-yillarga q a d a r 
ilmiy yoki adabiy faoliyat bilan s h u g ‘u lla n m a g a n , balki saroy xizm ati va 
ha rb iy y u rish la rg a ja lb q ilin g a n . S h o h r u h M ir z o va S u l t o n H u s a y n
m irz o n in g k o ‘p g in a h arb iy yurishlarida ishtirok etg a n . U s o ‘nggi m a r ta
S u lto n H u sa y n bilan T e m u r iy S u lto n M a h m u d m ir z o (A bu Said n in g
ik k i n c h i o ‘g ‘li, H is o r i s h o d m o n va B a d a x s h o n h o k i m i ) o ‘r ta s id a
C h a m o n s a r o y d a (Afg‘o n is to n n in g A nd x u y viloyatida jo y la sh g a n m anzil) 
b o 'lg a n u ru s h d a ishtirok etg an . Bu uru sh X o n d a m i r n i n g m a ’lu m o tlarig a 
q a ra g a n d a , 1471 -yilda s o d ir b o ‘lgan. D a v la tsh o h S a m a r q a n d iy 60 yilga 
yaqin u m r k o ‘rib, 1495-yili vafot etgan.
D a v la ts h o h S a m a r q a n d i y o 'z i n i n g « T a z k ira t u s h - s h u a r o » asarin i 
yozishda j u d a k o 'p m a n b a la r d a n , o ‘z id a n avval yozilgan ta z k ira la rd a n , 
m a s a la n , A bu T o h i r X o t u n i y n i n g « M a n o q i b u s h - s h u a r o » , Avfiyning 
« L u b o b ul-albob» k ito b larid an , k o 'p g in a tarixiy va geografik asarlard an , 
xususan, Istaxriyning « K ito b m asolik u l-m a m o lik » , G a r d iz iy n in g «Z ayn 
u l - a x b o r » , A b u l f a z l B a y h a q i y n i n g « T a r i x i O li S a b u k t a k i n » va 
b o s h q a l a r d a n , s h u n i n g d e k , ta z k ir a d a n o m l a r i q a y d e tilg a n s h o ir va 
ad ib larn in g asarlarid an keng foydalangan.
«Tazkirat ush-shuaro» asarida VI I—XV asrlanda Eron va 0 ‘zbekistonda yashab 
ijod etgan 155 shoir haqida qisqacha, lekin nihoyatda qimmatli m a ’lumotlar 
keltirilgan. U muqaddima, xotima va yetti qism (tabaqa) dan iborat.
M u q a d d i m a d a a sa rn in g yozilish sabablari, V I I —X a srn in g birinchi 
yarm ida o ‘tgan arabiynavis shoirlardan 10 nafari haqida m a ’lum ot berilgan.
Birinchi va ikkinchi qism X —XI asrda E ro n va, asosan, 0 ‘z b e k isto n d a
63

---

yashab, ijod etgan 40 yirik sho irn in g q isq ach a tarjim ai lioli va ijodiga 
b a g ‘ishlangan.
U c h in c h i-b e s h in c h i ta b a q a la rd a X o r a z m s h o h la r — A n u s h te g in iy la r 
( 1 0 7 7 - 1 2 3 1 ) , E lxoniylar ( 1 2 5 6 - 1 3 5 3 ) va M uzaffariylar ( 1 3 1 4 - 1 3 9 3 )
z a m o n id a o ‘tg a n 54 shoir h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan.
S o ‘nggi ikki t a b a q a d a A m ir T e m u r va T e m u riy la r z a m o n i d a o 't g a n
41 shoir h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan.
X o tim a d a XV asrning ikkinchi y a rm id a o ‘tgan va tazkira muallifi 
bilan z a m o n d o s h b o ‘lgan yirik sh o ir va adib lard an A b d u r a h m o n J o m iy , 
A lish e r N a v o iy , shayx A h m a d S u h a y liy , xoja A f z a lu d d in M a h m u d
K irm oniy, xoja S h ih o b u d d in Abdulla M arvorid h a m d a xoja Asafiiy h aq id a
hikoya qilinadi.
T a z k ira d a tilga o lin g an lar orasida Abu A bdulla R udakiy (ta x m .8 6 0 — 
941), fors tilidagi «Q avsnom a» nom li lug‘at muallifi Q a tro n ibn M a n s u r
( t a x m .1010—1073), xorazm lik m a s h h u r shoir va adabiyotshunos, s h e ’riyat 
ilmiga oid « H a d o y iq as-sehr» («Sehr bogMari») nom li kitobi bilan d o n g
chiqargan Rashiduddin Votvot (taxm.1087—1182), asli shahrisabzlik b o ‘lib, 
H in d is to n d a k u n kechirgan va b o y ijodi bilan d o n g taratg an b u y u k shoir, 
o lim va m u s iq a s h u n o s Xusrav D eh lav iy ( 1 2 5 3 —1325), yirik tarix ch i 
S h arafu d d in Ali Yazdiy, shoir va qissaxon O rif O zariy va b o sh q a la r bor.
Qisqasi, «Tazkirat ush-shuaro» asari 0 ‘zbekiston va Eronning X —XV 
asrlardagi m adaniy hayotini o ‘rganishda m u h im manbadir. U n d a tarixiy 
m a ’lumotlar ham ko‘p. XIV asrning 30—80-yillarida Xurosonni larzaga keltirgan 
sarbadorlar harakati haqida keltirilgan m a ’lumotlar ayniqsa muhimdir.
Kitobning t o i a matni 1887-yili Bombayda, 1901-yili L o n d o n d a v a 1958- 
yili T e h ro n d a ch o p qilingan. U turli tillarga, shu ju m lad an o ‘zbek tiliga 
B.Ahmedov t o m o n id a n qisqartirilib tarjima qilingan va «Shoirlar b o ‘stoni» 
n o m i bilan c h o p etilgan. Kitob turkiy til (X orazm shevasi)ga 1900-yili 
M u h a m m a d Rafe’ t o m o n id a n taijim a qilingan b o ‘lib, uning q o ‘lyozmasi 
0 ‘z R FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Asarning inglizcha t o ‘la 
taijimasi 1900-yili E.Braun to m o n id a n Leydenda e ’lon qilingan.