A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.2.2. «Muzakkiri ahbob»
«M uzakkiri ahbob» (« A hboblar (y a’ni d o ‘stlar) zikrida» n o m li tazkira 
muallifi xoja B a h o u d d in H a sa n Nisoriy (vafoti 1596—1597), XVI asrda 
o ‘tgan yirik shoir va olimdir. U asli buxorolik, m a s h h u r sh o ir Podshohxoja 
(1450 — vafot etgan yili n o m a ’lum ) oilasiga m ansub. Xoja B a h o u d d in
H asan shoirlik bilan b i r q a to r d a , tibbiyot, tafsir, handasa, falakiyot, musiqa 
va xattotlikni egallangan. S o ‘g ‘d hokim i bo'lib turgan Shay b o n iy R ustam
64

---

Sultonning sadri bo'lib xizmat qilgan, 1526-yildan keyin Balxda K am o lu d d in
q o 'n o q m adrasasida h a n d a s a d a n dars bergan.
X oja B a h o u d d in H a s a n o 'z i n i n g « M u z a k k ir i a h b o b » n o m li asari 
(1566— 1567-yilda yozilgan) bilan s h u h ra t topgan. Asar Juyboriy xojalardan 
xoja M u h a m m a d Islom (1 493—1563)ga b a g 'is h la n g a n va XVI a srn in g
b i r in c h i y a r m i d a B u x o r o d a o ' t g a n 261 t u r k i y z a b o n s h o ir la r h a q i d a
q is q a c h a m a ’lu m o t keltirgan.
« M u z a k k i r i a h b o b » q i s q a s o ' z b o s h i , m u q a d d i m a , t o ' r t b o b va 
x o tim a d a n iborat.
S o ' z b o s h i d a m a z k u r a s a r m u allifi o ld ig a q o 'y ilg a n vazifa, u n in g
m a z m u n i h a q id a m a ’lu m o tla r keltiriladi. U n d a aytilishicha, o lim o 'z
asarini A lish e r N a v o iy n in g « M ajo lis u n -n a fo is » tazk irasin in g d a v o m i 
sifatida yozgan.
M u q a d d i m a qism ida s h e ’riyatda q a la m teb ratg an Shay b o n iy sultonlar: 
S h a y b o n i y x o n , U b a y d u l l a x o n , A b d u l l a t i f S u l t o n , R u s t a m S u l t o n ,
A bdulazizxon, Sulton S a ’id Su lto n , J u v o n m a r d Alixon, D o 's t m u h a m m a d
S u lto n , A bulg'ozi S u lto n va B o b u riy la rd a n H u m o y u n , A kbar, K o m r o n
M irz o , M irz o Askariy, H in d o l, X o n M i r z o la r ha q id a q isq ach a m a ’lu m o t 
va s h e ’rlaridan n a m u n a l a r keltirilgan. A sard a S h a y b o n iy x o n n in g 1487—
1488-yillari B u x o ro d a k e c h g a n h a y o ti h a q id a keltirilgan m a ’lu m o tla r
b e n ih o y a t q im m atlid ir.
A ytilishicha, S h ay b o n iy x o n B u x o ro g a T e m u r iy z o d a S u lto n A h m a d
M irz o (1469—1494) va Buxoro h o k im i a m i r A bduali ta rx o n n in g taklifi 
b i l a n k e lg a n . S h a y b o n i y x o n b i r yil i c h i d a B u x o r o n i n g O m o n k e n t
q ish lo g 'id a istiqom at qilgan va xoja B a h o u d d in N a q s h b a n d n in g nabirasi 
x o ja M i r M u h a m m a d N a q s h b a n d o ' s h a v a q t d a b o b o s i n i n g Q a sri 
o rifo n d ag i m o z o r id a m utavalliy b o 'lib x iz m a t qilar edi. S h ay b o n iy x o n
u n d a n n aq sh b an d iy lik t a ’lim otini o 'rg a n d i. Piri S h ay b o n iy x o n g a yaqin 
o r a d a ulug' m a rta b a g a erishishini k a r o m a t qilgan. Tazkiranavis, « k o 'p
v a q t o ' t m a y , 12 y i l d a n k e y i n , S h a y b o n i y x o n T u r k i s t o n d a n t o
D o m g 'o n g a c h a c h o 'z ilg a n katta m a m la k a tg a ega bo'ldi», d egan. U n d a n
t a s h q a r i , m u q a d d i m a d a s h a y b o n i y z o d a l a r d a n R u s t a m S u l t o n ,
A b d u la z iz x o n va J u v o n m a r d A lix o n la rn in g shaxsiy hayoti h a q id a h a m
q im m a tli m a ’lu m o tla r keltiriladi.
A sarning birinchi bobida m u a llif o 'zi shaxsan tanish b o 'lm a g a n , tazkira 
tu z ilm a s d a n a n c h a ilgari o la m d a n o 't g a n , buxorolik 84 s h o irn in g hayoti 
va ijodidan n a m u n a l a r keltiriladi.
Ikkinchi b o b d a m u a llif bilgan, lekin ta zk ira y o z ilm a sd a n sal ilgari 
h a y o t d a n k o 'z y u m g a n 64 b u xorolik s h o ir h a q id a m a ’lu m o t keltiriladi.
65

---

U c h in c h i bob tazkira yozilayotganda hay o t b o 'lg a n 59 buxorolik sh o ir 
ijodiga b a g ‘ishlanadi.
Va nihoyat, t o 'r tin c h i b o b d a m u a llif bilan z a m o n d o s h , lekin u b ila n
tanish b o ‘lm a g a n 44 n a fa r m o v a ro u n n a h rlik sh o ir ijodidan n a m u n a l a r
keltirilgan.
X o tim a d a m u a llif o 'z in in g o ta-b o b o la ri haqida, xususan u lu g ‘ bo b o si 
A b d u lv a h h o b x o ja , otasi P o d s h o h x o ja va b i r m u n c h a vaqt S h a y b o n iy
R u s t a m x o n n i n g x i z m a t i d a s h a y x u l i s l o m l a v o z i m i d a b o ' l g a n in isi 
A bdussam adxoja haqida, sh u n in g d ek , ruboiynavis sh o ir Sh o h x o ja h a q id a
z a ru r m a ’lu m o tla r keltirgan.
Tazkirada, shoirlikni o 'z ig a k a s b - h u n a r qilib olgan shoirlar b ila n b ir 
q a to r d a , b o s h q a k a s b - h u n a r egalari, m a s a la n , s a v d o -s o tiq , ta b ib lik , 
xattotlik, rassomlik, m e ’m orlik va b o sh q a h u n a r m a n d shoirlar ijodidan 
h a m n a m u n a l a r keltirilgan. U l a r n i n g o r a s id a o lim la r h a m b o 'l g a n .
M asalan, m a s h h u r sh o ir M u h a m m a d S olihning o'g 'li M irzo U lu g 'b e k
h a q id a b u n d a y m a ’lu m o t keltirilgan; u XVI asrning b o sh la rid a N is o
viloyatining h o k im i b o 'lg a n . H a s a n N iso riy n in g otasi D a r u n h o k im i 
P odshohxoja bilan d o 's t b o 'lg a n . U la r te z - te z bir-birlarini ziyorat qilib 
tu rg a n la r va sho irlarn in g majlislarini uyushtirib turganlar.
U sh b u asarda S h a y b o n iy h u k m d o r la r d a n U b ay d u llax o n z a m o n i d a
B u x o r o va S a m a r q a n d d a b u n y o d e t i l g a n m a s j i d , m a d r a s a v a
x o n a q o h la rd a n tashqari, k o 'p rik , suv inshooti va kutubxonalari h a q id a
h a m m a ’lu m o tla rn i u c h ra ta m iz . Buxoroyi sharifda qurilgan M ir A rab
m adrasasi, Piri M a rz a q ish lo g 'id a qurilgan c h o r b o g ', M e h t a r Q o s im
tarafidan K o 'h a k daryosi ustiga qurilgan k o 'p rik , A bdulazizxon ta ra fid a n
B uxoro sh a h rid a b u n y o d etilgan k u tu b x o n a shular ju m lasid an d ir.
U m u m a n , x o j a H a s a n N i s o r i y n i n g « M u z a k k i r i a h b o b » a s a r i
O 'z b e k i s t o n n i n g XVI a s r n in g b ir in c h i y a rm id a g i a d a b iy m u h iti va 
m a d a n iy a tin i o 'r g a n is h d a m u h im m a n b a b o 'lib xizmat qiladi.
A s a r n i n g q o ' l y o z m a n u s x a la r i R o ssiy a , O 'z b e k i s t o n va x o rijiy
m a m la k a tla r k u tu b x o n a la rid a mavjud. U n in g o 'z b e k c h a tarjimasi 1993- 
yili T o s h k e n td a Ismoil Bekjonov to m o n i d a n c h o p etilgan.