A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

2 .3 . M anbalam i turkumlash
Sharq yozma manbalami turkumlashning yagona aniq bir qoidasi 
hoziigacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qo'lyozma manbalar fihristi bir qismi 
asarlar tili nuqtayi nazaridan kelib chiqib, tuzilgan. Masalan, Angliyaning 
Britaniya muzeyida saqlanayotgan sharq qo'lyozmalari yirik sharqshunos 
Charlz Ryo tomonidan, ulaming qaysi tilda yozilganiga qarab, arab, fore va 
turkiy tildagi qo'lyozmalami alohida-alohida tavsifga olib fihrist tuzilgan. 
Fransiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanayotgan sharq 
qo'lyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti 
xazinasidagi q o 'ly o z m a la r b irin ch i b or sa q la n a y o tg a n tash k ilo t 
“O'zbekiston Fanlar akademiyasi Sharq qo'lyozmalari majmuasi” nomi 
ostida turli tildagi va turli mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ulaming o 'n 
bir jildi nashr etilgan. Hozir qo'lyozm alam i qaysi fan sohasiga oidligiga 
qarab tavsifga olish boshlab yuborilgan bo'lib, m ana shunday kataloglar 
chop etilmoqda.
Ba’zi manbashunoslar qo'lyozmalami mazmuniga qarab, asarda qaysi 
masala bayon etilganiga qarab turkumlashni lozim topsalar, ulaming 
boshqa bir gurnhi asaming kelib chiqishiga, ya’ni qayerda va qachon 
yozilganligiga qarab turkumlashni m a’qul ko'radilar. Yana bir guruh 
olimlar esa ulami rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik va biografik
11

---

asarlar kabi turlarga bo'lib o'rganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni 
avtograf, ya’ni muallifning o 'z qo'li bilan yozilganligiga yoki ko'chirilgan 
nusxa ekanligiga qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning 
faqat bittasiga, ya’ni ulaming turiariga qarab tadqiq etishni maqsadga 
muvofiq deb hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo'llari yozma 
manbani chuqur va atroflicha o'rganish hamda tahlil qilish vazifalariga 
to'la javob bera olmaydi.
Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir — ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy masalaga butunlay bag'ishlangan asar deyarli yo'q yoki juda kam.
Til bo'yicha manbalarni o'rganish yomon emas, lekin biror mavzuga 
oid manbalarni o'rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar 
bilan chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
Mana shulami inobatga olganda, tarixiy manbalarni turiariga va qaysi 
davr voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. 
Awalgi paytlarda talaygina markaziy oliy o'quv yurtlarida o'qitilgan “SSJI 
tarixi manbashunosligi” va “O 'rta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari 
mana shu qoidaga asoslangan.
B.A. Ahmedov 0 ‘zbekiston tarixi (o'rta asrlar) manbalarini (yozma 
manbalarni) quyidagi uch turga bo'lib o'rganishni tavsiya qilgan: 1) 
ashyoviy manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar,
2) rasmiy hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. 
Ushbu turkumda qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya’ni 
qadimda ajdodlarimiz turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o'rganish uchun 
asosiy manba bo'lib xizmat qiluvchi manbalar, asosan arxeologiya fani 
tomonidan o'rganiladi va biz uchun qo'shim cha yoki yordamchi dalil 
sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, O'zbekiston tarixi yozma manbalarini, asosan 
ikki turga bo'lib o'rganish m a’qul ko'rinadi.
1) Rasm iy h u jja tla r — y o rliq la r, fa rm o n la r, in o y a tn o m a la r, 
vaqfnomalar, hisob-kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar. 
maktublar va boshqalar. Um um an, tarixiy hujjatlaming o'ttizdan ortiq 
turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, 
ya’ni feodal yeregaligi, ijtimoiy munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga 
o'xshash masalalar bo'yicha daliliy m a’lumotga boyligi bilan tarixiy 
manbalaming boshqa turlaridan ajralib turadi. Ular, asosan hujjatshunoslar 
tomonidan maxsus o'rganilsa-da, tarixiy manba sifatida manbashunoslikda 
ilmiy qiymati juda katta.
2) Narrativ yozma manbalar. Bunday asarlarda rasmiy hujjatlarga
12

---

nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va to ‘la yoritiladi. Shuning bilan 
bir qatorda ular daliliy m a’lumotlarga boyligi bilan ko'zga tashlanadi.
Yozma manbalami faqat zikr etilganlari bilan cheklab bo'lmaydi. 
Xususan, badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar to ‘g‘risidagi 
ma’lumotlar bayoni mavjud bo‘lib, faqat ulaming o'ziga xos bayon uslubi, 
badiyatini nazardan qochirmaslik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni 
yozishi kerak bo'lsa, shoir yoki ijodkor badiiy to 'q im a, b o ‘rttirish, 
mubolag’aga yo‘l qo'yishi, ya’ni o ‘z istagiga muvofiq tasvirlash imkoniga 
ega. M asalan, A lisher Navoiy badiiy asarlarida sh o ir davriga va 
zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan, uning 
asarlaridagi shoir biografiyasiga oid m a’lumotlar asosida Izzat Sulton 
“ Navoiyning qalb daftari” nomli kitob yozib, unda Alisher Navoiy 
biografiyasini tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy 
m a’lumotlar, xususan Mirzo Ulug'bek shaxsi va uning ilmiy merosi 
to'g'risida juda qimmatli fikrlar mavjud.
Yozma manbalardagi o'ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan 
voqea, hodisalaiga subyektiv yondashuv, ayrimlarini xaspo'shlash yoki 
buzib talqin etish hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot 
olib borilganda, ularga tanqidiy yondashish talab etiladi. Bu esa 
manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va tamoyillaridan biridir.