A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Elchi va sayyohlaming asosiy maqsadi nima?
2. Elchi va sayyohlar esdaliklarida qanday masalalar yoritiladi?
3. Elchi va sayyoh esdaliklarining tarixni о ‘rganishdagi ilmiy ahamiyaii nimada?
1 1 - M A V Z U . M A N B A S H U N O S L I K T A R IX I VA
M U A M M O L A R I
D arsn in g m azm uni: 
Ushbu darsda manbashunoslik fanining paydo 
boMishi, tarixi, o'ziga xos xususiyatlari, yurtimiz manbashunoslari faoliyati 
hamda zamonaviy muammolari yoritiladi.
Reja:
1. M anbashunoslik fanining paydo boMishi, tarixi, o 'zig a xos 
xususiyatlari.
2. 0 ‘zbekistondagi manbashunoslik fani tarixi.
3. Zamonaviy manbashunoslik muammolari.
4. Manbashunoslikka oid adabiyotlar tahlili.
5. O'zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar.
A sosiy tu sh u n c h a la r: 
voqea, hodisa, tarixchi, voqealar bayoni, talqin, 
afsonaviy bayon, o ‘rta asr, yangi zamon, germenevtika, zam on, tamoyil, 
sharh, nashr, tabdil.
1 1 .1 .M anbashunoslik fanining paydo boMishi, tarixi, o ‘ziga xos
xususiyatlari
Mutaxassislar tarixiy manbashunuslikni maxsus fan sohasi 
sifatida
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida shakllangan deb hisoblaydilar. 
Ayni 
shu davrdan boshlab o ‘quv yurtlarida ushbu fan o'qitila boshlanadi 
h a m d a
tarixchi olim lar tom onidan o'quv qo'llanm alari, darsliklar 
yaratiladi- 
Tarixiy tadqiqotlarda rranbalarga oid maxsus qismlar paydo 
b o 'la d i. 
Ammo zamonaviy tarixiy manbashunoslik ildizlari juda qadim 
zam onlarda
108

---

do bo'gan edi. Manbashunuslik fan sohasi sifatida o'z tarixiga ega 
bo'lib 
unda nazariy va amaliy masalalar hamda manbashunoslikni o'qitish
m asalalari 
o'iganiladi.
Manbashunoslikning fan sohasi sifatida shakllanishi uchun tarix ilmi 
qjy etjshi va tarixchilaming m anbalar ustida ishlashi, tajribalarini 
umumlashtirishi zarur edi. Qadimgi zamon tarixchilari voqea, hodisalami 
nissa afsona, rivoyat sifatida bayon etar edilar. Bunga misol sifatida 
Abulqosim Firdavsiyning “ S ho h n o m a” , payg'am barlar to'g'risidagi 
ko'plab qissa va rivoyatlami misol qilib ko'rsatish mumkin.
Ilk o'rta asr tarixchilari (V -V III asrlar) barcha yozma matn yoki 
og'zaki xabarlami manba sifatida qabul qilganlar. Misol tariqasida Abu 
Jafar Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-m uluk” asarini misol sifatida 
ko'rsatish m um kin. U nda tarixchi turli shaxslar va m anbalardagi 
ma’lumotlami tanqidiy tahlilsiz aynan keltirganini ko'ramiz.
O 'rta asr tarixchisi o 'z i guvohi bo'lm agan voqea va hodisalarni 
boshqalar ma'lumotlariga asoslanob qabul qilish yoki rad etishi mumkin 
bo'lgan. Lekin biz aksariyat tarixiy asarlarda muallif awalgi tarixchilar 
asarlaridagi m a’lumotlami aynan bayon etishini kuzatamiz. Lekin b a’zi 
tarixchilar, xususan Abu Rayhon Beruniy boshqa shaxslar m a’lumotiga 
tanqidiy m unosabatda bo'lganini uning “Osol ul-boqiya’’ asaridan 
ko'rishimiz mumkin. Bu davr tarixchilari o'zi guvohi bo'lmagan voqealami 
bayon etishda boshqalar fikriga tayanishga, ular asarlardagi m a’lumotlarni 
o'z asarlarida aynan qaytarishga majbur bo'Iganlar. Lekin muarrix o'zi 
guvohi bo'lgan voqea, hodisalami yoritishda o'zining jamiyatda tutgan 
mavqeiga qarab ish ko'rganlar. Tarixchi o 'z davrida yuz bergan voqealami 
xolis yoritishga harakat qilgan. Bu zamonda tarixnavislik va badiiy adabiyot 
o'rtasida juda yaqinlik, o'xshashlikni kuzatish mumkin.
Yevropada Uyg'onish davrida, yani X1V-XV asrlarda mutafakkirlarda 
tarixchilar an ’anasiga ishonch susayadi. Insonparvarlar qadimgi dunyo 
a n ’analarini davom ettirar ekanlar, o'tm ishdagi matnlarga keyincha 
kiritilgan o'zgarishlar, to'ldirishlar va buzishlaiga duch kelganlar. Natijada,
о tmishning buyuyk shaxslsri asarlari m atnlarini o'ganishning yangi 
tamoyillari majmuasi paydo bo'ldi. Asar matnini qayta-qayta o'qish 
jarayonida uni tushunish va talqin etish malakasi hosil bo'ldi.
Uyg onish davrida tarixchi, muallif shaxsi, uning o 'z asariga, unda 
ЬоГ н С1П8аП vo4ea'ar^ a shaxsiy munosabatini ifoda etilishi namoyon
о 
adi Tarixchnavislar qalimgi m atn lam i so'nggi sharh, izoh va 
noshiyalaiga ajrata boshladilar.
yni shu davrda tarixiy asarlar tarixiy manba va tarixiy qo'llanm a.
109

---

darsliklarga ajratildi. Tarixiy manba deb eng ishonchli shaxslar tomonidan 
birinchi darajali qimmatli m a’lumotlarga ega yodgorliklar hisoblandi. 
U lar qatoriga qadim gi zam on va o 'r ta asrlar m ualliflari asarlari 
qo'lyozmalari hamda qadimgi hujjatlaming asl nushalari kiritildi. Barcha 
boshqa qayta bayonlar tarixiy qo'llanm a, darslik, sharh hisoblanib, ularda 
ilk manbadagi m a’lumotlam ing o'zgarishi mumkinligini e ’tiborga olgan 
holda, qadimgi qo'lyozm alarga nisbatan ulami ikkinch darajali yoki 
yordamchi manba deb ataldi.
Uyg'onish davrida tarixiy manbaga tanqidiy munosabatda bo'Iish, 
uning yaratilgan vaqti, yili va muallifmi aniqlashga katta e ’tiborqaratildi.
XVIII—XIX asrlarda Evropa mamlakatlaridagi milliy o'zlikni anglash 
ulaming o'z xalqi tarixini, tarixiy manbalami jiddiy va m a’lum tartib va 
tamoyil asosida o'rganishga olib keldi. Tarixshunoslikka oid muhim 
tadqiqotlar amalga oshirilib, ularda manbashunoslik masalalari ham 
yoritilgan. Misol tariqasida F .K .D a lm o n n in g “ G erm aniya tarixi 
manbashunosligi” (nemis tilida, 1830) asarini ko'rsatish mumkin. Bu 
davrdagi tarixiy manbashunoslik asosan tarixiy manbalami yig'ish, tanlash, 
tavsif e’tish va tadqiq etish tamoyillarini nazarda tutgan.