4 .4 .1 0 . «Tarixi jahonkushoy»
“Tarixi ja h o n k u s h o y ”
( “Jahongir (C hingizxon) tarixi” )
nom li yirik
tarixiy asam i y aratg an
tarixchi XIII asrda o 'tg an yirik olim va davlat
arbobi Juvayniydir.
U ning to 'liq ismi A louddin O tam alik ibn Bahouddin
M u h a m m a d
al-Juvayniy. U 1226-yili G 'a rb iy X urosonning Juvayn
hududiga qarashli
O zodvor qishlog'ida badavlat
va nufuzli siyosiy arbob
oilasida tu g 'ilg a n .
Otasi Bahouddin M uham m ad X orazm shoh Alouddin
M u h am m ad n in g
Xurosondagi noibi bo 'lg an , m o 'g 'u lla r xuruji vaqtida
S u lto n J a lo lu d d in
b ilan birga ularga qarshi ja n g la rd a q atn ash g a n .
M o 'g 'u lla r 1221-yili
N ishopum i ishg'ol qilgach, Bahouddin M uham m ad
Tusga q o ch ib b o rd i
va uning m ustahkam q al’alaridan biriga yashirindi.
L ekin q a l’a h o k im i
u ni
b andga o lib , m o 'g 'u l lash k arb o sh ila rid an
Q o 'lb o 'lo tg a to p sh ird i.
Q o 'lb o 'lo t asim ing m a’lum otli va iste’dodli shaxs
ekanligini an glab,
uni
tirik
qoldirdi. Keyincha B ahouddin M uham m ad
m o 'g 'u lla r xizm atiga
qabul qilindi va to vafotiga (1258) qadar Xurosondagi
m o 'g 'u l h o k im lari
C h in te m u r, K irk o'z, A rg'un o g 'a h uzurida sohib
devonlik vazifasida
turdi.
Bahouddin M uham m addan ikki o 'g 'il qoldi. T o 'n g 'ich i
Sham suddin
M u h a m m a d 1 2 6 2 - 1 2 8 3 - y illa r i E ro n d a g i m o 'g 'u l h u k m d o rla ri
Elxonlardan Halokuxon (1256-1265) ham da Abaqaxon ( 1265— 1282)ning
vaziri, sohib devoni bo'lgan va m am lakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida
katta rol o'ynagan. Kenja o 'g 'li A louddin yoshligidan yaxshi o 'q id i, arab,
fors, keyinchalik m o 'g 'u l va uyg'ur tillarini m ukam m al o 'rg and i, o 'rta
asr fanining bir talay sohalarini puxta egalladi. U yoshligidayoq m o'g'ul
hukm dorlari xizmatiga qabul qilindi va K irko'z ham da A rg'un og'aning
devonida xizmat qildi. Alouddin O tam alik Juvayniy A rg'un og 'a bilan
uch m arta 1246-1247, 1249-1251, 1252—1253-yillari M o'g'ulistonga,
Q oraqo'rum ga bordi. U 1256-yilning boshlarida H alokuxonning buyrug'i
bilan Ismoiliylar hukm dori R ukniddin H urshoh huzuriga M aym anduz
qal’asiga elchi b o'lib bordi va unga qarshilik ko'rsatm ay taslim bo'lish
haqidagi ta la b n o m a n i to p sh ird i. Ju v ay n iy M ay m an d u z n i m o 'g 'u l
q o 'sh in lari to m o n id a n ish g 'o l qilish c h o g 'id a Ism o iliy larn in g boy
kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi.
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259-yili Iroq va Xuzistonga hokim.
malik
qjlib tayinlandi. O 'shanda u Bag'dod va uning atrofidagi joylam i obod
q'ldi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri - XIV asm ing birinchi varmi)
ma lumotlariga qaraganda, u katta m ablag', 10000 oltin dinorsarflab Frot
v. , r idan
va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20
У an ortiq turd i. 1271-yili raqiblari qozi sayyid T o jid din Ali ibn
175
M uham m ad, “ Kitob al-faxriy” asari muallifi Abu J a ’far Jaloluddinninu
otasi boshchiligida unga qarshi zim dan kurash boshladilar. Oqibatda,
u la r
Juvayniyni mansabini suiiste’mol qilib, xazinani birqismini o'zlashtirganlikda
aybladilar. Juvayniy odam yollab qozi Tojuddin Alini o'ldirtirdi,
lekin
bu
bilan muxoliflarining ta'qibidan qutulib qololmadi. O 'sha yilning o'zida
Abaqaxon Bag'dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. Taftish
natijasida 250 tum an (bir tum an 10000 kumush dinorga teng) kamomad
borligi aniqlandi. Juvayniy qam ab qo'yildi va kam om ad undirib olingandan
keyin hibsdan ozod qilindi va o 'z mansabiga tiklandi.
O radan o 'n yil o 'tg ach , 1281-yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana
xazinaga “q o 'l cho'zishda” va yashirincha M isr bilan aloqa bog'iaganlikda
aybladi. B ag'dodning moliyaviy xo'jaligi yana taftish qilindi va 300 tum an
kam om ad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga olindi, lekin kam omadni
to'lashga so 'z bergani uchun qam oqdan ozod qilindi. Lekin, butun yer-
suv va qim m atbaho buyum lam i sotsa ham , kam om adning faqat 170
tum anini qopladi, xolos.
Juvayniy yana qam oqqa olindi, uni qiynoqqa
soldilar, B ag'dod ko'ch alari b o 'y lab y alangg'och qilib olib o 'td ilar.
Juvayniy T o 'q u d a r A hm ad davri (128 2-1 2 8 4 ) da og'asining yordamida
hibsdan ozod etildi, m usodara qilingan m ol-m ulki qaytarib berildi. Lekin,
oradan k o 'p o 'tm ay , shahzoda A rg'un Bag'dod devonini qaytadan taftish
qilish va Juvayniyning m ol-m ulkini m usodara qilishni buyurdi. O 'sha
vaqtda Juvayniy O zarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojiaga olib
keldi — 1283-yili Juvayniy yurak xurujidan vafot etdi.
A louddin O tam alik Juvayniy M o 'g 'u lis to n , O 'z b e k isto n ham da
Eronning X III asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan
hikoya qiluvchi asari
bilan shuhrat topti. Kitob 1260-yili yozib tam om langan.
“Tarixi jahonkushoy” asari uch qism dan iborat: 1) M o'g'ullar,
ulam ing
Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to G uyukxon (1246-1249)
davrigacha, shuningdek, Jo'jixon, C hig'atoyxon va avlodlari
tarixi.
2)
X orazm shohlar va Xurosonning m o'g'ul hukm dorlari
davridagi
(1258-
yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256— 1258-yillardagi
ijtim oiy-siyosiy ahvoli,
shuningdek, Ism oiliylaming diniy-harbiy uyushmasi va
Ism oiliylar davlati
(1090—1258) tarixi. Ism oiliylar tarixi M aym anduzdagi
k u tu b x o n a d a
to p i lg a n a s a r l a r , x u s u s a n I s m o i l iy l a m i n g k o 'z g a
k o 'r i n g a n
nam oyandalaridan Hasan Sabohning (taxm inan 1055—1124)
hayoti va
faoliyati haqida hikoya qiluvchi “ Sarguzashti sayyidm o”
( “ Sayidim izning
sarguzashtlari”) nom li kitob asosida yozilgan.
O 'rta Osiyo va O 'zbekiston tarixi uchun “Tarixi jah on kush oy ’ ning
1 -1 1 qismlari alohida ahamiyatga ega. Asaming Xorazm va
X o r a z m s h o h l a r
176
tarixiga oid
qismi (11 qism ) bizgacha yetib kelm agan “ M ashorib at-tajorib
va
g 'a v o rib
a l-g 'a ro ib ” ( “ Im tih o n n i salq in lash tirish
joy i va ajoyib
narsalam ing
yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1 2 10-yili vafot etgan)
“J a v o m e ’
u l-u lu m ” ( “ llm lar m ajm uasi” ) kitoblari asosida yozilgan.
M o v a ro u n n a h r
va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, M o'g'uliston
haqidagi xabarlar,
asosan muallifning shu m am lakatlarga qilgan sayohatlari
vaqtida to ‘p la n g an
m a’lum otlar asosida yozilgan.
“Tarixi jah onk ushoy” ning forsiycha m atni M irzo M uham m adxon
Qazviniy tom on idan 1912, 1916 va 1937-yillarda nashr etilgan. Asam ing
inglizcha va turkcha-usm onlicha (1 jildi) taijim alari bor. Kitob to'g'risida
N. Toshev nom zodlik dissertatsiyasini yoqladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
