A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

3 .3 .1 5 . «Al-komil fi-t-tarix*
“AI-komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli salmoqli asar muallifi yirik 
arab tarixchisi Izzuddin Abulhasan Ali ibn Muliammad (1160-1234) bo'lib, u 
ko'pincha Ibn al-Asir nomi bilan mashhur bo'lgan. Muarrix Tigr daryosi bo yida 
joylashgan Jazirat ui-Umar shahrida kana yeregasi oilasida tug'ilgan. Umrining 
ko'p qismini Mo'sulda (Suriya) o'tkazgan va o'sha yenda vafot etgan.
Ibn al-Asir o'z davrining keng m a’lumotli kishisi bo'lib, bir nccha 
tarixiy
asar yozgan. “Al-komil fi-t-tarix” va Muhammad payg'ambar 
sahobalari 
(izdoshlari) taijimai holini o'zida qamrab olgan besh jildli “ Kitob 
usd 
al- 
g'aba fi ma’lumot as-sahoba” (“Sahobalar haqida ma’lumot beruvchi 
o'rm on 
sherlari”, 1863-yili chop qilingan) shular jumlasidandir. Lekin, 
Sharq
mamlakatlari xalqlari, shuningdek Movarounnahr xalqlari tarixini 
o ‘iganishda 
uning birinchi 
asari 
“Al-komil fi-t-tarix” katta ahamiyat 
kasb etadi.
“Al-komil fi-t-tarix ” asari o 'n ikki jilddan iborat b o ’lib, unda
156

---

oning “yaratilishi”dan to 1231-yilga qadar Sharq mamlakatlarida 
b o 'lib
o'tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar yilma-yil, xronologik, ya’ni davr 
tartibida 
bayon etib beriladi.
A sard a 
ko'pgina qimmatli m anbalar, xususan Tabariy hamda as- 
S allom iyning 
bizgacha yetib kelmagan “ Kitob fi axbor vuloti Xuroson” 
r X u r o s o n
hukmdorlari haqida axborot beruvchi kitob”) kabi qimmatli 
asarlardan 
keng foydalanilgan.
“A l-k o m il 
fi-t-tarix” ning birinchi qismi (I—IV jildlari) olamning 
“y arat
iiishi”dan to 931-yilgacha bo'lib o 'tgan voqealar bayonidan iborat. 
Bular a w a l 
yashab o'tgan olimlar Balazuriy, Tabariy, Ibn Miskavayx, 
as-Sulam iy 
va boshqalaming asarlariga tayanib yozilgan. Lekin, bu qismda 
ham k o 'p
hollarda asosiy manbalarda uchramaydigan muhim va qimmatli 
m a’lu m o tla r 
bor.
M asalan, 
751 -yili Talas daryosi bo'yida arab va Movarounnahr qo'shinlari 
bilan X itoy 
armiyasi o'rtasida bo'lib o'tgan jang va unda ko'p minglik xitoy 
qo'shinining 
tor-m or etilishi haqidagi m a’lumot shular jumlasidandir.
Undan tashqari, as-Sallomiy va uning muhim tarixiy asari haqida 
ma’lumot Ibn al-Asir tufayligina bizgacha yetib kelgan.
A sam in g V II
—X I
I 
jildlari mustaqil, alohida ahamiyatga ega bo'lib, 
924 —1 2 3 1 -y illa r o ra s id a S h a rq m a m la k a tla r id a , s h u n in g d e k
M o v aro u n n ah rd a 
bo'lib o'tgan voqealami o 'z ichiga oladi va, asosan 
q o 'ly o z m a
manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan 
ax b o ro tlar 
hamda muallifning shaxsiy kuzatishlari davomida to'plagan 
boy va faktik 
material asosida yozilgan.
“A l-kom il f i- t- ta r ix ” asarin in g , ayniqsa m o 'g 'u lla r istilosiga 
bag'ishlangan XII jildi alohida ahamiyatga ega va M ovarounnahr hamda 
Sharq mamlakatlarining XIII asming birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy 
tarixini o'iganishda asosiy manba vazifasini o'taydi.
Kitobning to'la matni ikki marta (1851-1876-yillarda va 1901) chop 
etilgan. Ayrim parchalami ms tiliga N.A.Mednikov, A.E.Krimskiy, B.A. 
Ahmedov taijima qilganlar.
Asar Xivada to'liq holda o'zbek tiliga Muhammad Rahim soniy (1863— 
1910) davrida Nurillo Muftiy, M uhammad Sharif oxund va boshqalar 
tomonidan taijima qilingan bo'lib, Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy 
nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida o 'n uchta m o 'ta b a r 
qo lyozmalari saqlanmoqda.