|
6.2 .7. «Abdullanoma»
“A bdullanom a” yoki “ Sharafnom ayi shohiy” asarining ijodkori XVI
asrda yashab o 'tg an buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz Tanish
Buxoriydir. U 1549-yili Buxoroyi sharifda nufuzli m ansabdor xonadonida
dunyoga kelgan. Otasi M ir M uham m ad al-B uxoriy Buxoroning ko'zga
k o 'rin g a n b o y o n larid an b o 'lib , shayboniy U b a y du llaxo nn in g yaqin
kishilaridan bo'lgan, 1550-yilning boshlarida Koshg'arga ketib qolgan va
oradan ikki yil chamasi vaqt o 'tg ach , o 'sh a yurtda vafot etgan.
Hofiz T anish Buxoriy o ‘z davrining c h u q u r va keng m a ’lum otli
kishilaridan bo'lib, 1584-yili Abdullaxon soniyning (15 8 3 -1 598-yy.) yaqin
odam i Q ulbobo ko'kaltoshning tavsiyasi bilan Abdullaxonning xizmatiga
qabul q ilin g a n va u n in g shaxsiy v o qeanavisi, tarix ch isi vazifasiga
tayinlangan. Hofiz Tanish Buxoriy um rining oxirigacha shu lavozimda
ishlagan. M aleho Sam arqandiyning m a’lum otiga k o'ra, Hofiz Tanish
1589-yili xotini tarafidan zaharlab o'ldirilgan.
Hofiz Tanish o'zining “A bdullanom a” yoki “ Sharafnom ayi shohiy"
asari bilan nom chiqaigan. Kitobda O'zbekiston, Q ozog'iston, shuningdek,
qisman, Afg'oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon
qilinadi. U ndan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston,
K oshg'ar va Rossiya o'rtasidagi m unosabatlar haqida ham qim matli
m a’lum otlar bor. Asar XVI asrning 80-yillari oxirida yozib tam om langan.
Hofiz Tanishning zam ondoshi shoir va adabiyotshunos olim Mutribiyning
guvohlik berishiga qaraganda, asam ing oxirgi qism ini, xonning topshirig'i
bilan, qozi Poyanda Zom iniy (1602-yili vafot etgan) yozgan. Lekin, bu
fikmi boshqa m anbalar tasdiqlam aydi.
“ Sharafnom ayi shohiy” m uallifining rejasiga ko'ra asar
m u q ad d im a,
ikki qism yoki m aqola va xotim adan iborat qilib yozilishi
m o'ljallangan.
216
M asalan, m uqaddim a, odatdagidek A llohning m adhu sanosi, hom iy, oliy
hukm dor Abdullaxonning sha’niga aytiladigan ta ’rifu tavsif, asaming yozilishi
tarixi, Abdullaxonning ota-bobolari, qadim da M arkaziy Osiyoda istiqomat
qilgan turk-m o‘g ‘ul qavmlari, Chingizxon va uning avlodi haqida m a’lum ot,
birinchi maqolada M ovarounnahrda 1533—1583-yillar orasida sodir bo'lgan
voqealar, ikkinchi maqolada esa O 'zbekiston, Q ozog'iston va qo'shni xorijiy
m am lakatlarda 1583-yildan keyin yuz berishi m um kin bo'lgan voqealar,
xotim ada esa A bdullaxonning olijanob fazilatlari, uning bilan zam ondosh
bo'lgan shayxlar, o lim lar, shoirlar, vazirlar va am irlar, shuningdek,
A b d u llax o n z a m o n id a q u rilg a n b in o la r h a q id a m a ’lu m o t b e rish i
m o'ljallangan. Lekin, asar yozilishi jarayonida reja o'zgargan - birinchi
va ikkinchi m aqolalar qo'shib yozilgan, xotim a esa m uallifning bevaqt
vafoti sababli yozilm ay qolgan.
M uallif asar m uqaddim asini yozishda Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” ,
shayxulislom Safiuddin A bubakr A bdullo Balxiyning “ Fazoili Balx” ,
lsta x riy n in g “ K ito b m aso lik u l- m a m o lik ” , J u v a y n iy n in g “ T arix i
jahonkushoy” , Rashiduddinning “Jo m e ’ ut-tavorix” , M irxondning “ Ravzat
us-safo” , S harafuddin Ali Y azdiyning “ Z a fa rn o m a ” va M uham m ad
H aydarning “Tarixi R ashidiy” asarlarid a keltirilgan m a ’lu m otlard an
foydalangan. XVI asm ing 30—60-yillari orasida yuz betgan voqealar saroyda
m untazam yuritib turiladigan kundalik daflar, sodir bo'lgan m uhim siyosiy
voqealaming shohidi bo'lgan keksa kishilaming og'zaki axborotlari asosida,
70—80-yillar voqealari esa muallifning bo'lib o 'tg an voqealarda shaxsan
o'zi qatnashib to'plagan daliliy m a’lum otlar asosida yozilgan.
“Sharafnomayi shohiy” asari qofiyali nasr, ya'ni saj - murakkab badiiy
uslubda yozilgan. U nda sh e’riy p arch alar Firdavsiy, Rudakiy, S a’diy,
Kamoliddin Binoiy, M ushfiqiy va m uallifning o 'z sh e’rlari, “Q u r’oni
karim ” oyatlari, “ Hadisi sh a rif’lardan p archalar ham ko'p.
Kitobda siyosiy voqealar bilan bir qatorda ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi
m a’lum otlar, m asalan, y er egaligining iqto, su y u rg 'o l, ta n h o h kabi
shakllari, turli-tu m an soliq va jarim alar, m asalan, xiroj, ixrojot, tag 'o r,
ulufa, q o 'n a lg 'a , m adadi lashkar, boj, to m g 'a , begar; o'Ija va uning
lamiyatdagi o 'm i, asim i qulga aylantirish hollari; O 'zbekistonning yirik
shah arlari va h u n a rm a n d c h ilik n in g u m u m iy ah v o li; S h a y b o n iy la r
davlatining m a'm uriy tuzulishi, Buxoro xonligi bilan Rossiya, H indiston
va Koshg'ar o'rtasidagi m unosabatlar haqida qim m atli dalil va m a’lum otlar
mavjud. Bundan tashqari, asar etnografik, m asalan, o 'zbek xalqi tarkibiga
kiigan urug‘ va qavm lar nom lari ham da topografik m a’lum otlar, masalan,
B uxoro, S a m a rq a n d , T o s h k e n t, T e r m iz , K o 'lo b , Balx kabi yirik
217
shaharlardagi diqqatga sazovor binolar, osori atiqalar, shuningdek, mazkur
shaharlarning geografik holati va topografiyasi haqidagi axborotlarga
nihoyatda boydir.
Ushbu asam ing qo'lyozm a nusxalari ko‘p, asl m atnining uchdan ikki
qismini Sankt-Peterbuiglik olim a M .Salohutdinova m scha taijimasi bilan
chop etgan. Kitob 1942— 1952-yillari Sodiq M irzayev va oxirgi qismi
Y u.H akim jonov tom onidan 60-yillarda o 'zb ek tiliga taijim a qilinib, I -
2-jildlari, zam rtuzatishlar, tadqiqot va izohlar bilan 1966 va 1969-yillarda
B.Ahmedov tom onidan chop qilingan. 3 -4 -jild la ri bosilm ay qolgan edi.
1995-1997-yillarda ikki kitob holida B.Ahmedov tom onidan nashr etildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
