A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

6.2.5.  «Tarixi  Rashidiy»
“Tarixi Rashidiy” ( 1544-1546-yillanda  Kashminda yozilgan) nomli mashhur 
asar  muallifi  Bobuming  kichik  xolavachchasi  Mirzo  M uham m ad  Haydar 
bo'lib, uning ota-bobolari O 'rtubu,  Po'lodchi, Xudoydod, Said Ahmad, Sonsiz 
Mirzo,  M uham m ad  Haydar,  M uham m ad  Husayn  turklashgan  m o'g'ul 
urug'laridan dug'lot (m o'g'ulcha “dog'olot” -  cho'loq) qabilasiga mansubdir. 
Ular  Mo'g'uliston  xonlari,  Chig'atoylar  davrida  ulusbegi,  Koshg'ar  hokimi 
lavozimida  tuiganlar.  Olimning  otasi  am ir  M uhammad  Husayn  bir  vaqtlar 
Andijonda  Umarshayx  Mirzo, so'ngra Toshkent  hokimi  Sulton  M ahmudxon 
(1487-1508)  xizmatida  bo'lgan.  U  1495-1503-yillarda  ana  shu  Sulton 
Mahmudxon  nomidan  O'ratepani  idora  qilgan.
1503-yili 
Sulton  M ahm udxon  va  Sulton  A hm adxon  Axsi  atrofida 
S h ayboniyxon 
qo'shinlari tom onidan to r-m o r keltirilgani va asir olinganini 
eshitib ,  a m i r  
M uham m ad  Husayn  Q orateginga,  undan  Q unduz,  so 'n g  
H iro tg a, 
Sulton  H usayn  huzuriga  qochib  bordi.  M uham m ad  Husayn 
ко  Р 
o ' t m a y  
Kobulga,  Bobur  M irzo  huzuriga  keldi.  1507-yilgi  Boburga 
q a r s h i   f i t n a d a  
a y b la n ib ,  y a n a   H iro tg a   q o c h ib   b o rd i.  1 5 0 8 -y ili 
a y b o n i y x o n n i n g  
am ri  bilan  M uham m ad  Husayn  qatl  etilgan.
M u h a m m a d  
H a y d a r   1 5 0 0 -y ild a   T o s h k e n td a   t u g 'i l d i .   O ta s i
213

---

o'ldirilganidan  keyin  M uham m ad  Husaynga sodiq kishilaruni birm uncha 
vaqt  Buxoroda asradilar,  so'ng   Badaxshonga olib borib qarindoshi  Sulton 
U vays  M irzo n in g   (X on  M irzo  deb   a ta lg a n )  q o 'lig a   to p s h ird ila r. 
M uham m ad  H aydar  keyincha  Kobulga  keldi  va  Bobur xizm atida  1512- 
yilgacha  bo'ldi.  1512-yil  kuzida  u  Andijonga,  Sulton  S a’idxon  huzuriga 
keldi  va  u  bilan  qo'shilib  Koshg'arga  ketib  qoldi.  Sulton  Sa’idxon  ko'p 
o 'tm ay   bu  yerda  Abubakr  dug'lot  ustidan  g'alaba  qozondi  va  K oshg'ar 
ham da  Yorkandni  qo'lga  kiritishga  muvaflaq  bo'ldi.
M uham m ad  H aydar  1533-yilgacha,  ya’ni  Sulton  Sa’idxon  vafotiga 
qad ar,  un ing  x izm atid a  b o 'ld i.  D astlab  x o n zo d a  A b durashidxonga 
tarbiyachilik -  otalik qildi, so'ng yirik harbiy bo'linm alarga qo'm ondonlik 
qildi  va  xonning  Badaxshon,  Lodak,  Kofiriston  va  Tibet  ustiga  qilgan 
harbiy  yurishlarida  faol  ishtirok  etdi.
Otasi  o 'm ig a   taxtga  o'tirgan  A bdurashidxon  (1533—1570)  dug'lot 
amirlarini ta ’qib ostiga oldi,  ulam ing ba’zilarini qatl etdi.  Bulaming orasida 
M u h a m m a d   H a y d a r n in g   t o g 'a s i   S a id   M u h a m m a d   m ir z o   va 
qarindoshlarining ko'pchiligi bor edi. Tibet da bo'lgan  M uham m ad  Haydar 
bundan  xabar topib,  Badaxshon tarafga  qochdi  va  k o 'p   m ashaqqatlardan 
keyin  Kobulga,  Bobur  M irzoning  o'g'illaridan   K om ron  M irzo  huzuriga 
keldi,  so'ng  u  yerdan  Agraga,  H um oyun  podshoh  huzuriga  bordi  va 
uning  xizm atiga  kirdi.
M uham m ad  Haydar  1541-yili,  Hum oyunning  harbiy  yordami  bilan 
Kashmimi  bo'ysundirdi  va  u  yerda qariyb  10 yil  hukmronlik qildi.  U  1551- 
yili  tog'lik  qabilalaming  biri  bilan  bo'lgan  to'qnashuv  paytida  halok  bo'ldi.
M uham m ad  H aydar  zam onasining  o'qim ishli  va  keng  m a ’lumotli 
kishilaridan  edi.  Bobum ing  guvohlik  berishiga  qaraganda,  u  durustgina 
shoir,  xattot,  rassom, shuningdek,  nayza va  kam on yasovchi  usta  bo'lgan. 
M uham m ad  H aydarning  bizning  zam onam izgacha  ikki  yirik  asari  yetib 
kelgan.  Bulardan  biri  “J a h o n n o m a ”  deb  atalib,  ertak  tarzida  yozilgan. 
Uning yagona qo'lyozmasi G erm aniyaning  Berlin shahri  kutubxonalaridan 
birida  saqlanm oqda.
O lim ning  ikkinchi  yirik va  m ashhur asari  “Tarixi  Rashidiy”dir. 
K itob 
ikki  qism ,  d a fla rd a n   ibo rat  b o 'lib ,  b irin ch i  q ism id a 
M o 'g 'u lis to n  
xalqlarining tarixi Tug'luq T em ur (1 3 4 8 -1 363)dan to  Abdurashidxonning 
taxtga  o'tirguni  (1533-y.)gacha  bo'lgan  davm i  o 'z   ichiga  oladi.
A sam ing  birinchi  daftari  turli  naql-rivoyatlar,  shuningdek, 
Y oqut 
Hamaviyning  “ M o'jam   ul-buldon”,  Juvayniyning  “Tarixi  jahonkushoy”, 
Rashiduddinning  “Jo m e’  ut-tavorix” ,  Jamol  Qarshiyning  “ Mulhaqot  us- 
suroh” ,  Sharafuddin  Ali  Yazdiyning  “Zafarnom a” ,  Mirzo 
U lug'bekning
214

---

“Tarixi  arb a’  ulus” 
va  nihoyat,  Abdurazzoq  Samarqandiyning  “ M atla’  us- 
sa’d a y n ”  kitoblaridagi 
m a’lum otlar  asosida  yozilgan.  Lekin,  unda  ham 
M arkaziy O siyoning 
X IV -X V  asrlardagi  ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid yangi, 
asl nusxada bo'ladigan 
m a’lumotlar ko’p. Qolaversa, 
birinchi 
daftar Koshg'ar, 
Q ozog’iston,  shuningdek, 
M ovarounnahr  va  Turkistonning  XIV-XV1  asr 
boshlaridagi  siyosiy 
tarixini  m ukammal  qam rab  olishi  bilan  qimmatlidir.
Ikkinchi 
daftar  birinchisidan  keskin  farqli  o 'laro q ,  esdalik,  xotiralar 
tarzida  yozilgan 
bo 'lib ,  K oshg'ar,  M ovarounnahr,  A fg'oniston  ham da 
S h im o liy  
H in d is to n n in g   XVI  a s m in g   b irin c h i  y arm id a g i  ta rix in i 
o 'rg a n ish d a  
asosiy 
va 
qim m atli  m anbalardan  hisoblanadi.
M uham m ad  H aydar va  uning  “Tarixi  R ashidiy”  asari  o 'tg an   asm ing 
o'rtalaridan  beri  ilmiy jam oatchilikning d iq q a t-e ’tiborini jalb etib keladi. 
Uning  ayrim  qism lari  uyg'ur,  o 'zb ek   va  m s  tillariga  taijim a  qilingan. 
Asaming  qisqartirilgan  inglizcha  taijim asi  bo'lib,  1895-yili  L ondonda 
nashrdan  chiqqan.  A .O 'rinboyev,  R.Jalilova  va  L.Epifanova  ruschaga 
taijim a qilib,  so'zboshi va zaru r izohlar bilan,  1996-yili T oshkentda chop 
etgan.  Kitob  qozoq  tiliga  ham   taijim a  qilib  nashr etilgan.
“Tarixi  Rashidiy”  asarining  qo'lyozmalari  Sankt-Peterburg,  Toshkent, 
shuningdek, ko'pgina xorijiy mamlakat laming kutubxonalarida saqlanmoqda.