|
m e h r i b o n c h i l i k
188
ko'reatganligi,
favqulodda xotiraga egaligi, barcha zam ondoshlari izzat-
hurmatiga
sazovor b o 'lg an , yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi
e k a n lig in i
k o 'ram iz . U ni barcha kechik za m o n d o sh la ri, Z ah irid d in
M u h a m m a d
Bobur, Z ayniddin Vosifiy, M irza M uham m ad H aydar ham
ajoyib
kurashchi va olijanob inson, bastakor ekanligini tasdiqlaydilar.
Bu
asar
T em uriylar davri XV asr ikkinchi yarm i m adaniy hayotiga
oid
qim m atli m a’lu m o tlar keltirilishi bilan m uhim xususiyat kasb etadi.
Bu
risola
ham aw algi «Xamsat ul-m utahayyirin* va «H oloti Sayyid Hasan
Ardasher*
kabi XV asr ikkinchi yarm i T em uriylar davri tarixi to 'g 'ris i
dagi qim m atli m anbadir.
N om lari
zikr etilgan besh sof tarixiy asariardan tashqari Alisher Navoiy
q u y id ag i
asa rlari, y a ’ni «M ah b u b u l-q u lu b * , « M ajolis u n -n a fo is* ,
«M unshaot*,
«N asoyim ul-m uhabbat* va h atto so f lingvistik xarakterdagi
«M uhokam at
ul-lug'atayn* asarida ham tarix ilmi uchun m uhim m a’lum ot
bor.
Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «M ahbub
ul-qulub*da ijtimoiy guruhlar to'g'risidagi m ulohazalam i bayon etgan,
«Majolis un-nafois* asarida 450 dan ortiq davlat arbobi, shoir va s a n ’at
shaydolari haqida, «Nasoyim ul-m uhabbat* asarida esa 750 dan ziyod
avliyolar to'g'risdagi m a ’lum otlar keltirilgandir.
«Vaqfiya* asarida esa Alisher N avoiyning qanday m o l-m ulk egasi
bo'lgani, ham da ularni jam iyat uchun vasiyat qilganligi bayon etiladi.
Alisher Navoiyning «M unshaot* asari, ham da u tartib bergan «M uraqqa’
Mir Alishen»da jam langan m aktublar m azm uni, Alisher Navoiyning hayoti
va faoliyati turli qirralarini va o 'z davri ijtimoiy, siyosiy va m adaniy
hayotini yoritishda ju d a katta tarixiy, ilmiy aham iyatga ega hujjatlardir.
U Xoja Ubaydulloh Ahror, uning muridlari va A bdurahm on Jom iyning
dastxat m aktublarini tartibga keltirib, maxsus «M uraqqa’ M ir Alisher*
nomli dastxat avtograflardan iborat qim m atli 594 ta m aktubni kitob holiga
keltirib, bizga m eros qoldirgan. U shbu m u raq q a’ asosida d ok torlik
dissertatsiyasini yozib, sharqshunos A som iddin O 'rinbo yev tarix fanlari
doktori degan unvonga ega bo'ldi. Keyingi yillarda olim ular to 'g 'risid a
m s, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob ch o p etib, A lisher
Navoiyning tarix sohasidagi ko'rsatgan xizmatini dunyoga nam oyish etdi.
Alisher Navoiy yirik tarixchilar M uham m ad M irxond, Davlatshoh
am arqandiy va G 'iy osiddin X ondam irlam ing hom iy va murabbiysigina
balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizm atlari ham
alohida e'tiborga loyiq, deb o'ylaym iz.
Amir T em um ing o 'z i tarix ilmi taraqqiyotiga ju d a katta e ’tibor berdi.
189
S u lto ni so h ib q iro n o 'z «T uzuklar*ini y aratib , o ‘zbek davlatchiligj
taraqqiyotiga bebaho hissa qo'shdi. M irzo U lug'bek «Tarixi arb a’i ulusi
Chingiziy*nom li juda qim m atli tarixiy asam i ta ’lif qilishda shaxsan o'zi
qatnashdi. Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jahonga m ashhur
tarixchilar G 'iyosiddin Ali, N izom iddin Shom iy, Sharafuddin Ali Yazdiy,
H o fiz i A b ru , M u ’in id d in N a ta n z iy , A b d u ra z z o q S a m a rq a n d iy ,
M uham m ad Mirxond, G 'iyosiddin X ondam irva boshqalar asarlari hamon
mutaxassislar uchun qim m atli tarixiy m anba, bitinas-tuganm as xazinadir.
Alisher Navoiyning «Vaqfiya* asarida zikr etilgan m ol-m ulk ham uning
o 'z davri yirik m ol-m u lk , davlat egasi ekanligini k o 'rsatadi. M irzo
M uham m ad H aydam ing yozishicha, A lisher N avoiyning b ir kunlik
daromadi o 'n sakkiz ming shohruhiy ekan. Tarixchining yozishicha, Sulton
Husayn davlat tepasiga kelgach, butun m arham atini Alisher Navoiyga
ko'rsatadi. U esa o 'z o 'rn id a m ol-m ulkini yurt obodonchiligi, olim-u
fozillarga hom iylik qilishga qaratgan. T arixchilar G 'iyosiddin Xondamir,
Z ahiriddin Bobur va boshqalarning yozishicha, Alisher Navoiycha hech
kim k o'p binoi-hayr, xalq uchun im oratlar va binolar qurm agan ekan.
Ahli fazl va hunarga m urabbiy va m uqaw iyligi ham jud a m ashhur.
A lisher Navoiy o 'zin in g tarixiy asarlarida b o 'lib o 'tg a n voqea va
hodisalarga, shaxslarga baho berishda yuksak insonparvarlik g'oyalaridan
kelib chiqdi. U ning tarixchi olim sifatidagi am aliy faoliyati turkiy o'zbek
tilidagi tarix ilmini yuksaklikka ko'tardi. Maxsus asar, ixcham risola,
tazkira va m aktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va
taraqqiyoti uchun zam in yaratdi.
Alisher Navoiy o 'zining «M uhokam at ul-lug'atayn* asarida siyosiy
hokim iyat va til, m adaniyat siyosati xususida quyidagi haqli fikrlami
bayon etadi: «...to m ulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda
nazm dabiriga arab tili birla jilva berdi...* Y a’ni m am lakatlar arab xalifalari
va sultonlari davrida sh e’riyat kotibi arab tilida ijod etdi.
M am lak atlam in g b a'zila rid a «sort salotini m ustaqil b o 'ld ilar, ul
m unosabat bila forsigo'y shuaro zu h u r qildilar*.
«To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg'a intiqol topti,
H uloguxon
zam onida sultoni sohibqiron T em u r K o'ragon zam onidin farzandi xalafi
Shohruh S ultonning zam onining oxirigacha turk tili bila shuaro
paydo
bo'ldilar».
Alisher Navoiyning yuqorida keltirgan m uhim fikrini faqat sh e’riyatga
em as, balki um um an m adaniyat, shu jum ladan tarix ilmiga ham to'la
tadbiq ctsa bo'ladi. Buning yorqin misoli sifatida A lisher Navoiy yaratgan
nasriy asarlar bo'lib, ulam i keyincha Zahiriddin M uham m ad
Bobur,
190
Do'stlaringiz bilan baham: |
