A ashirov, sh. Atadjanov

99

---

Amir Temur va temuriylar
davrida iqtisodiy va m adaniy 
taraqqiyot natijasida M ovarounnahrda adabiy til takomillashib, 
u «turkiy» yoki «chig‘atoy» tili deb nomlangan. Taraqqiy etgan 
o ^ b ek adabiy tili ayniqsa, 
Alisher Navoiy
davrida eng yuqori 
nuqtaga kolarildi. Ammo xalqning jonli tili ko‘p dialektli b o iib , 
adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva — 
qarluq, qipchoq
va 
o ‘g ‘uz
lahjalari asos boig an . Shakllangan o ‘zbek elatining Amir 
Tem ur va tem uriylar davridagi etnik tarixi va etnom adaniy 
taraqqiyotigabarlos, jaloyir, qavchin, arlot, qipchoq kabi etnik 
guruhlar ham faol ta ’sir qilganlar.
0 ‘zbeklar etnik tarixida XV asr oxiri — XVI asrlar ham
m uhim davr hisoblanadi. Ushbu bosqichda M arkaziy Osiyo- 
ga m ang‘it, qo ‘ng‘irot, naym an, uyg‘ur, saroy, qatag‘on, qush- 
chi, d o ‘rm on, kenagas, qirq, yuz, ming, bahrin va boshqa 
Dashti Q ipchoq o'zbeketnikguruhlarining navbatdagi to lq in i 
kirib kelishi kuchaygan. N atijada, M ovarounnahr aholisining 
etnik qiyofasida m o‘g‘uliy irq alomatlari ham faollashgan. Dashti 
Q ipchoqdan ikki daryo (Am udaryo va Sirdaryo) o ra lig i va 
Xorazmga kelib o'rnashgan etnik guruhlar «o‘zbek» nomi ostida 
mahalliy aholi etnik rang-barangligini birm uncha ko‘paytirgan 
b o lsa la r ham , lekin uning etnik tarkibini tubdan o'zgartirib 
yubora olmaganlar. Ushbu etnoslar shakllangan o'zbek xalqining 
tarkibiga kelib qo‘shilgan navbatdagi etnik kom ponent edi, xolos. 
U lar M ovarounnahr va Xorazm aholisining turm ush tarziga, 
a n ’analariga, m adaniyatiga, xo‘jalik faoliyatiga sezilarli t a ’sir 
k o ‘rsatgan yangi tip d ag i m adaniy q atlam hosil qilganlar. 
A yniqsa, Z a ra fsh o n vohasi va 0 ‘z b e k isto n n in g ja n u b iy
mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchliroq seziladi. Mahalliy 
ah o lig a u la r «o ‘zbek» n o m in i b e rg a n la r va bu e tn o n im
M ovarounnahr va unga qo ‘shni viloyatlar aholisi uchun rasmiy 
ravishda um um iy nom b o iib qolgan. 0 ‘z o ‘rnida shuni ham
qayd etish lozimki, fanda o ‘zbek etnonim ining kelib chiqishi 
bo‘yicha hanuzgacha yakdil fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar 
(G. Vamberi,
G.Xovors, M .P.Pelyo) Dashti Q ipchoqda ko‘chib 
yurgan tu rk m o ‘g ‘ul qabilalarining bir qismi o ‘zlarini erkin 
tutganliklari sababli o ‘zbek, ya’ni «o‘z -o ‘ziga bek» deb ataganlar
100

---

desalar, boshqalar (P.P. Ivanov,