A ashirov, sh. Atadjanov

jamiyatdagi singari asta-sekin o ‘zgarishlar, miqdoriy o ‘sish yoki
kamayish yo‘lida quyidan yuqoriga qarab doimo uzluksiz rivojlanib
boradi.
♦ Madaniyatning har qanday ko'rinishi ilk davridan ma’-
lumdir: uning keyingi shakllari qayta paydo bo‘ladi va oldingi
ko'rinishlar asosida shakllanadi. Bunda madaniyat rivojlanishi

---

ko‘p pog‘onali va dunyodagi barcha xalqlar uchun yagona 
hisoblangan bosqichlar asosida boiadi. Insoniyat madaniyatining 
har tomonlam a umumiy qonunlari bilan birga turli xalqlar va 
ular madaniyatlarining bir xil rivojlanish bosqichi bir xil natijaga 
olib keladi.
♦ 
Xalqlarning madaniy farqi ularning rivojlanish darajasi 
bilan bevosita bog'liqdir.
Evolutsionizmning yuqoridagi asosiy tamoyillarini etnolog- 
s h a r h lo v c h ila r m u h im g ‘oyaviy va a m a liy x u lo sa la rg a
aylantirganlar: agar ham m a xalqlar bir xil taraqqiyot y o iid an
borsa, uning yuqori nuqtasida Yevropa m adaniyati ham da 
sivilizatsiyasi turgan. Shu bois sayyoramizdagi barcha xalqlar va 
elatlar oxir- oqibatda yevropa madaniyati bilan umumlashishi lozim. 
Qolaversa, yevropaliklar kolonial imperiyalarini barpo etishlari 
orqali mustamlaka xalqlarni madaniy taraqqiyotga erishishlariga 
ko‘m aklashadilar, degan g‘ayriilmiy xulosaning ham shakl- 
lanishgiga sabab boigan.
XIX 
asr intihosiga kelib etnologiya yo‘nalishida to ‘plangan 
ilmiy materiallar evolutsionizmning haqiqiy hayotga har jihatdan 
to‘g‘ri kelmasligi va kamchiliklarini ko'rsata boshlagan. Jumladan, 
e v o lu ts io n iz m t a r a f d o r l a r i m a d a n iy a td a g i m iq d o r iy
o ‘zgarishlardangina kelib chiqib madaniyat va uning tarkibiy 
qismlarining qayta tugilishi kelajakdagi paydo boiadigan barcha 
madaniyatlarni insoniyat tarixining bosqichlari bilan bogianishini 
taxmin qilgan holda izohlab bera olmadilar. Ular hatto bunga 
harakat ham qilib ko‘rmaganlar. Yangi etnografik ekspeditsiyalar 
materiallari, ko‘pincha, evolutsionistik qarashlarni rad etgan va 
bu borada boshqacha qarashlarga ehtiyoj sezila boshlagan. Ilmiy 
zaruriyat tufayli yangi antievolutsionistik nazariyalar va maktablar 
paydo boigan. Evolutsionizmdan hafsalasi pir b o ig a n ayrim 
etnolog va antropologlar hatto o ‘zlarining nazariy xulosalaridan 
ham voz kechib, faqat em pirik (tajribaga asoslangan) tad - 
qiqotlargina olib borganlar.