A ashirov, sh. Atadjanov

O ‘zbekiston hududidagi dastlabki etnografik tadqiqotlar. 
O ita
Osiyo xalqlari, shu jum ladan, o ‘zbek xalqi etnografiyasi haqi­
dagi dastlabki m a’lum otlar arxeologik yodgorliklar, ilk yozma 
m anbalar va turli qadimiy tarixga oid materiallardan m a’lum.
Qadimgi davrlarda va O lrta asrlarda Amudaryo va Sirdaryo 
bo‘ylarida yashagan xalqlar etnologiyasini o ‘rganishda zardushtiy- 
lik dinining muqaddas kitobi — “Avesta” , qadimgi turkiy bitik- 
lar va so‘g‘diy yozuvlar, Abu Rayhon Beruniyning “ Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar” , M ahm ud Q oshg'ariyning 
“ Devonu lug‘atit-tu rk ” , Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tari­
xi” , Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnom a” hamda “Nasabno- 
mai o ‘zbek” , Zahiriddin M uhammad Boburning “ Boburnoma” , 
H ofizTanish Buxoriyning “Abdullanoma” , Abulg‘oziy Bahodir- 
xonning “ Shajarai turk” «, M uham m ad Solihning “ Shayboniy- 
nom a” kabi asarlari katta ahamiyatga ega.
Chor Rossiyasi mustamlakasi va sovet davrida mamlakatimiz
hududida olib borilgan etnografik tadqiqotlar. 
XIX asrning 70
— 80 -yillariga kelib 0 ‘rta Osiyo xalqlarining antropologiyasi, 
milliy-etnik tuzilishi, an ’anaviy xo‘jalik faoliyati, moddiy va 
m a’naviy madaniyatini o ‘rganish borasida m aium otlarni to ‘plash 
bo'yicha m a iu m dasturlar ishlab chiqilgan.
1870-yilda Samarqand, Buxoro, Urganch bo'yicha uyush- 
tirilgan ilmiy ekspeditsiya (N .N . Karazin, N.YE. Sim anov)lar 
o‘z davri uchun muhim etnografik m aium otlarni to ‘plash imko- 
nini bergan.
0 ‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi tom onidan bosib olingach, 
o ‘zbek xalqi etnografiyasini o‘rganishga jiddiy e ’tibor qaratila 
boshlangan. A yniqsa, 1895-yilda T oshkentda A rxeologiya 
havaskorlari Turkiston to ‘garagining tashkil etilishi natijasida 
o ‘zbek xalqi etnografiyasiga oid ilmiy materiallar yigila boshlandi. 
Shuningdek, Sattorxon Abdug‘afforov, Mirzo Barot, Mulla 
Qosimov, M uham m ad Vafo, G. Arandrenko, L.S. Berg, V.L. 
Vyatkin, M.F. Gavrilov, A.D. G rebenkin, A.A. Divayev, 1.1. 
Ibrohimov, A.V. Kaulbars, P.YE. Kuznetsov, D.N. Logofet, 
N.A. Mayev, A.Ye. Snesarev, M.S. Andreyev, A.A. Semenov,
A.F. Petrovskiy, A.P. Shishov, V.N. N alivkin, N .P . M al-

---

htskiylarning tadqiqotlarida o‘zbek xalqining etnik tarixi, ijtimoiy- 
iqtisodiy hayoti, geopolitik joylashuvi, o ‘zaro ichki va tashqi 
aloqalari, a n ’anaviy turm ush tarzi va madaniyatiga doir ko‘plab 
ilmiy materiallar to ‘plangan.
XX asrning birinchi choragida R espublikam iz hududida 
cMnografik tadqiqotlarni o ‘tkazishda yosh Turkiston Respub- 
likasining fan va m aorif tashkilotlari tom onidan ancha jonkuyar- 
lik ko‘rsatilgan. 1921 -yilda mahalliy hokim iyat tom onidan o ‘z 
d av rin in g m a sh h u r e tn o g ra f o lim la rid a n ta sh k il to p g a n
“Turkiston tub aholisining maishiy turm ushini o'rganish ilmiy 
komissiyasi” faoliyat yuritgan. Aynan shu komissiya ishtirokida 
mashhur elshunos tadqiqotchi olim A.A. Divayev rahbarligida 
Sirdaryo viloyati va 0 ‘rta Osiyo xalqlari etnografiyasining 
hilimdonlaridan biri M.S. Andreyev boshchiligida Sam arqand 
viloyatida yashovchi el-uluslar etnografiyasi va boy folklor — 
xalq og‘zaki ijodi na’munalarini o‘rganish bo‘yicha etnofolkloristik 
ckspeditsiyalar uyushtirilgan.
1928 — 30-yillarda yirik o ‘zbek folklorshunoslari G ‘ozi — 
Olim Yunusov vaH odi Zaripov ham da m ashhur rus etnografi 
L.P. Potapov tom onidan o ‘zbek xalqi m adaniyati, etnografiyasi 
va folklorini o ‘rganish borasida uyushtirilgan maxsus ekspeditsiya- 
lar jarayonida ham mahalliy aholining o ‘ziga xosligi yuzasidan 
juda boy materiallar to ‘plangan.
XX 
asrning 20 — 30-yillariga qadar etnografiya muammolari 
bilan ko‘proq rusiyzabon olim lar shug‘ullangan b o isalar, 30- 
yillar oxiriga kelib M.A. Bikjanova, Sh. Inog‘omov, T. M ir- 
giyosov, M. Yusupov, H. Husanboyev, G. Alimov, A. Boltayev, 
M. Saidjonov kabi m ahalliy m utaxassis-etnograflarning yan­
gi avlodi shakllangan. Bu davrda yaratilgan tadqiqotlar muzeylarda 
va ilmiy markazlarda bajarilgan b o iib , ularning asosiy ilmiy 
natijalari, asosan, turli jurnallarda m aqolalar tarzidagina e’lon 
qilingan.
Etnografiya fani tarixshunosligi bilim donlaridan biri tarix 
fanlari doktori A. Doniyorovning yozishicha, o‘sha yillarda etnograf 
va tarix c h ila r o ‘zbek h am d a q o raq alp o q xalqlari va ular 
ajdodlarining kelib chiqishi — etnogenezi m uam m osini faol

---

o ‘rganishga kirishganlar1. N atijada, qator kom pleks ekspe- 
ditsiyalar tom onidan m uhim tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu 
borada, ayniqsa, mashhur arxeolog va elshunos olim S.P. Tolstov 
boshchiligidagi Xorazm arxeo-etnografik ekspeditsiyasi muhim 
o ‘rinni egallaydi. M azkur ekspeditsiya tarkibida o'zlarining 
dastlabki ilmiy izlanishlarini olib borgan T.A. Jdanko, K.L. 
Zadixina, I. Jabborov, S. Kamolov, G.P. Snesarev kabi tad­
qiqotchilar keyinchalik m ashhur etnograf olimlar bo‘lib yetish- 
ganlar. Ular Xorazm vohasida yashovchi xalqlar — o ‘zbeklar, 
qoraqalpoqlar, tu rk m an lar va qozoqlarning m adaniyati va 
turmushiga oid ko‘plab fundamental asarlar yaratganlar.
Xorazm ekspeditsiyasi tadqiqotlari, bir tom ondan, 0 ‘zbe- 
kiston etnograflari uchun mintaqa xalqlarining etnogenezi, xo'jalik 
o ‘tmishi, moddiy va m a’naviy madaniyati tarixi, turm ushi va 
urf-odatlarini tadqiq etishdek murakkab masalalarni hal etish 
imkoniyatini yaratdi. Ikkinchi tom ondan, arxeologik va etnogra­
fik tadqiqotlar, ularning xulosalari orqali tarixchilarning tadqi- 
qotchilik amaliyoti uchun muhim hisoblangan ijtimoiy insti- 
tutlar va oilaviy munosabatlar tarixini asoslashga xizmat qiluv- 
chi muhim ilmiy asoslar yuzaga kelgan.
1943-yilda 0 ‘z FA Tarix va arxeologiya instituti tarkibida 
Etnografiya bo'limining tashkil etilishi respublikada etnografik 
ilmiy izlanishlarni yanada jonlantirib yubordi, deb hisoblash 
mumkin. Bu davrda tadqiqotchilar tom onidan, asosan, tarixiy 
va zamonaviy etnografiya ham da o ‘zbeklarning etnik m u am ­
molari yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borildi.
1950 — 53-yillar mobaynida Farg‘ona vodiysini o ‘rganish 
bo‘yicha tashkil etilgan ekspeditsiya jarayonida Namangan va 
Farg‘ona viloyatlari qishloq aholisi turmushida sovet davrida yuz 
bergan o'zgarishlar kommunistik mafkura nuqtai nazaridan 
o'rganilgan.
1960 — 70-yillarda o'zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi, 
etnik tarkibi hamda mintaqalardagi qator subetnoslar bo‘yicha