AQShda etnologiya fanining taraqqiyoti.
Amerikada dastlabki
etnologlarjamiyati 1842-yiIda tuzilgan bo‘lsa-da, etnologiya mak-
tablari Yevropaning boshqa mamlakatlariga qaraganda amalda
birm uncha kechroq shakllangan. Negaki, qit’a aholisining etnik
rang-barangligi va uzoq yillar mobaynida mazkur qit’ada davom
etgan irqchilik siyosati natijasida jismoniy antropologiyaning irqiy
va madaniy farqlarigina o'rganib kelingan. O'z o ‘rnida shuni ham
qayd etish kerakki, mazkur yo‘nalishga m ashhur olim Genri
Lyus Morgan tomonidan asos solingan. Uning ibtidoiyjamiyatda
urug‘chilik, oila-nikoh munosabatlari tiplari tasnifi, insoniyat
tarixini davrlashtirish mavzularidagi sodda tadqiqotlari bir necha
o ‘n yillar mobaynida Amerika etnologlari uchun muhim izlanish
yo‘nalishlari sifatida xizmat qilgan. XX asr o ‘rtalarida Frans
Boasning sa’y-harakati bilan Amerika olimlari ilmiy yo‘nalishlarini
birm uncha chuqurlashtirganlar. T adqiqotchilar to m o n id an
xalqlarning madaniyatidagi farqli xususiyatlarga jiddiy e ’tibor
qaratila boshlangan. Frans Boas tom onidan bu yo‘nalishga
“ madaniy antropologiya” (keyinchalik esa mazkur yo‘nalish har
qanday etnologik tadqiqotlarga nisbatan qoMlanila boshlandi yoki
b o sh q ach a qilib ay tg an d a, “ e tn o lo g iy a ” ning a m erik ach a
nomlanishi bo'ldi. A.A.) nomi berilgan.
Rossiya etnologiya maktabining shakllanishi. 1
846-yilda Rus
geografiya jamiyat ini ng tuzilishi natijasida Rossiyada etnografiya
yo‘nalishidagi dastlabki tadqiqotlarga asos solingan. Ushbu
jamiyatning asosiy maqsadlaridan biri Rossiyaning mustamlaka
mintaqalari tabiati, tabiiy boyliklari, o ‘tmish tarixini tadqiq etish
bilan birga mazkur mintaqalarda yashovchi xalqlarning etnik
xususiyatlarini, milliy qadriyatlarini o'rganish boMgan. Ayniqsa,
C’lior Rossiyasi m a’murlarining Sibir, O 'rta Osiyo, Kavkazga
b o ig a n qiziqishlari natijasida m azkur hududlarni o'rganish
uchun tashkil etilgan qator kompleks ekspeditsiyalarga hukumat
tom onidan moliyaviy ko'm ak berilishi m ustam laka xalqlar
turmush tarzi, milliy a n ’analari va etnografiyasiga oid muhim
m a’Iumotlarning yigilishiga sabab b o ig an .
Rus etnograftyasi m aktabining shakllanishida m ash h u r
sayvoh va tad q iq o tch i olim M ikluxo M aklayning xizm ati
beqiyosdir. U o ‘z tadqiqotlarida insoniyatning ajdodlari bir
ckanligini, turli irqlar va xalqlar orasida jismoniy hamda psixologik
farqlar nisbiy emasligini isbotlashga harakat qilgan. Olimning
yozishicha, xalqlar orasidagi farq ularning tabiiy va ijtimoiy
sharoitlari bilan izohlanadi. Mikluxo Maklay o ‘z hayotining ko‘p
davrini Yangi Gvineya papauslari va Okeaniya xalqlari orasida
o lk azib , ularning turm ush tarzi, moddiy va m a’naviy m ada
niyatini o'rganish orqali irqchilik nazariyasiga qarshi ishonarli
m a’lumotlar, dalillarni yiglshga muyassar boigan.
Sobiq sovetlar davrida mazkur fan asosan, tavsifiy xarakterga
ega bolganligi bois etnografiya deb yuritilgan. Qolaversa, bu ilm
ham boshqa qator ijtimoiy-gumanitar fanlar singari kommunistik
mafkura uchun xizmat qilgan. Bu davrda m am lakatda, asosan,
yagona sovet xalqini yaratish to'g'risidagi g‘oya ustun bolganligi
bois etnograf olim lar ham o ‘zlarining asosiy diqqat-e’tiborlarini
ko‘proq sovetlar davri etnografiyasini o ‘rganishga qaratganlar.
Umuman olganda, bu davrdagi ko'plab tadqiqotlar maxsus siyosiy
buyurtmalarni bajarish xarakterida b o iib , etnik rivojlanishning
barcha jarayonlarini yoritib bera olmas edi. Ayniqsa, bu davrda
etnik tarix, etnik ong, etnik o ‘zlikni anglash, etnomilliy qad-
riyatlar, etnom adaniyat, etnoslararo jarayonlar kabi etnolo
giyaning asosiy m uam m olarini tadqiq qilish m a’lum m a’noda
cheklab qo‘yilgan edi. Lekin, o ‘z o ‘rnida shuni ham e ’tirof etish
kerakki, Mikluxo Maklay nomidagi Etnografiya instituti (ho
zirgi Rossiya FA Etnologiya va antropologiya instituti. — A.A.)
nafaqat sobiq Ittifoq doirasida, balki dunyo miqyosida ham
mazkur yo‘nalishda tadqiqotlar olib borgan ilmiy markazlardan
biri sifatida faoliyat ko'rsatgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |