A ashirov, sh. Atadjanov

IV. 1. Yer shari aholisining etnik tarixi
D unyo miqyosida aholi sonining muttasil ko‘payib borishi, 
ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, jam oat uyush- 
malarining murakkablashuvi va m adaniyat taraqqiyoti doimiy 
ravishda yalpi ко‘chib o ‘tish (migratsiya)ning kuchayishiga, turli 
xalqlarning o ‘zaro qorishib ketishiga sabab bo ‘lmoqda.
Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerika etnik tarixida IV-IX 
asrlarda yuz bergan «xalqlarning buyuk ko‘chishi» nom ini olgan 
jarayon m uhim aham iyat kasb etadi. Aynan m azkur davrda 
slavyanlarning Sharqiy Yevropaga joylashuvi, germ anlarning 
M arkaziy va Shimoliy Yevropaga tarqalishi ham da ularning 
Britaniya orollariga kirib borish jarayoni yuz bergan.
IV asr so‘nggida Yevropa hududiga kirib kelgan xunlar Dunay 
havzasida etnik qorishgan aholidan yirik davlatni barpo qilganlar. 
Xunlar izidan Yevropaga xazarlar, avarlar, qi pchoqlar, bolgar- 
lar kabi boshqa turkiy xalqlar kirib kelgan. Bolgarlarning bir 
guruhi Volga daryosi bo ‘ylab shimolga ko‘tarilgan. Ularning bir 
qismi chuvashlar ham da tatarlar etnogenezida m uhim rol o ‘yna- 
gan bo‘lsalar, boshqa bir guruhi esa 679-yili D unaydan o ‘tib 
janub tom on yoyilib bolgar xalqiga o ‘z nom ini bergan. V III-IX
asrlarda Janubiy Ural tog‘laridan 0 ‘rta Dunay irmog‘iga G 'arbiy 
Sibirda yashovchi xant va mansilarga yaqin boMgan mojorlar 
(madyarlar) kelib joylashganlar. Turkiy xalqlar milodiy birinchi 
ming yillik ikkinchi yarmida yalpi tarzda Janubiy Sibir va Markaziy

---

Osiyoga ko‘chib o ‘tganlar. VI asr va VII asr boshlaridan arablar 
tom onidan ko‘plab mamlakatlarning bosib olinishi natijasida 
ularning Old Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlariga tarqalishi 
ham da u hududlarda yashovchi mahalliy aholi bilan qo‘shilish, 
aralashish jarayoni boshlangan.
II ming yillikning birinchi yarmida Osiyo va Yevropa m am - 
lakatlari etnik tarixiga m o‘g'ullar bosqini jiddiy ta ’sir qilgan. X III 
asrda Chingizxon qo‘shini tarkibida m o‘g4illar bilan birga ko‘plab 
turkiy qavmlar ham bo‘lgan. Natijada kelib chiqishi har xil bo‘lgan 
turli-tum an etnoslarning o ‘zaro qo‘shilishi natijasida Markaziy 
Osiyo, Sharqiy Yevropa ham da Kavkaz orti hududlarida qator 
yangi etnoslar tashkil topdi.
Dunyoning etnik tarixiga buyuk geografik kashfiyotlar ham 
katta ta ’sir ko'rsatgan. XVI—XIX asrlarda amalga oshirilgan 
geografik kashfiyotlar natijasida ko‘plab yevropaliklar Amerika, 
Avstraliya va Okeaniyaga ommaviy ravishda ko'chib o‘tganlar. 
M azkur migratsion jarayonlarda dastlab ispanlar va portugallar, 
keyinroq gollandlar, fransuzlar va ayniqsa inglizlar asosiy o ‘rin 
tutganlar. Ushbu xalqlardan ajralib chiqqan ko'plab guruhlar 
o ‘zlarining asl vatani va ona xalqidan ajralganlaridan so‘ng yangi 
yerlarda yangi etnik jam oalarga asos solgan. M azkur etnik 
jam oalarning tashkil topishida ayrim hollarda mustamlakaga 
aylantirilgan hududning mahalliy aholisi muhim rol o ‘ynagan 
bo ‘lsa, boshqa holatlarda Yevropadan kelgan em igrantlar asosiy 
o ‘rin tutganlar. Chunki, ular tom onidan, ko‘pincha, mahalliy 
aholi tam om ila qirib tashlangan yoki o ‘zlarining asl etnik 
vatanlaridan quvib chiqarilgan.
Birinchi yo‘ldan Meksika, Markaziy va Janubiy Amerikadagi 
ko‘plab davlatlar aholisining shakllanishi yuz bergan bo ‘lsa, etnik 
rivojlanishning ikkinchi yo‘li orqali Kanada, AQSh, Argentina, 
Urugvay, Avstraliya va Okeaniya, Yangi Zelandiya hamda Gavay 
aholisi shakllangan. Amerika qit’asidagi ayrim m amlakatlarda, 
ayniqsa, Karib havzasi mamlakatlari Venesuela, Braziliya va 
Gayana etnik tarixida yevropalik emigrantlar va mahalliy hindular 
bilan birga Afrikadan keltirilgan qullar ham muhim rol o ‘yna- 
ganlar. Umuman olganda, XVI asr va XX asr boshlarida dunyo

---

miqyosida mustamlakachiliktuzumining avj olishi dunyoning etnik 
manzarasini o ‘zgarishiga asosiy sabablardan bo‘lgan. Qolaversa, 
aholi so n in in g intensiv o ‘sib bo rish i va yangi y erlarn in g
o'zlashtirilishi ham turli tarixiy-etnografik m intaqalar orasida 
etnom adaniy aloqalarning avj olishiga turtki bergan.
Insoniyat tarixida aholi sonining o ‘sishi doim o m urakkab va 
nom utanosib b o ig a n : «demografik portlashlar» davri aholi 
sonining keskin kamayib ketish davrlari bilan doimiy almashinib 
turgan. Aholi sonining o'sishi yoki kamayishi o ‘ziga xos tarixiy, 
ijtimoiy va biologik sabablar bilan bogiiq boigan. XX—XXI asrlarda 
dunyo miqyosida aholi soni juda tezlik bilan o‘sib bormoqda. Bunga 
39-yil aw al dunyo aholisi hozirgiga qaraganda ikki baravar kam 
bolganligi va aholining qariyb yarmidan ko‘pi 25 yoshga yetmasdan 
vafot eiganligi yorqin misol b o la oladi.
Insoniyat tarixning ilk bosqichlarida tabiatga m a’lum m a’noda 
qaram lik tufayli ming yillar inobaynida dunyo aholisi juda sekin 
darajada ko'payib borgan. Qadimgi davrlarda va o 'rta asrlarda 
tugllish yuqori darajada bolishiga qararnay doim iy kasalliklar, 
epidem iyalar, urushlar o lim sur’atining o ‘sib borishiga olib 
kelgan. Shu boisdan ham aynan mazkur davrda dunyo miqyosida 
tu g llish o lim ko'rsatkichidan ustun turgan.
Paleolit davri yakunida (taxm inan 15 ming yil oldin) yerdagi 
odam larning um umiy soni taxminan 3 mln. atrofida b o ig an . 
Kishilik jam iyati o 'z tarixining m azkur bosqichida odam lar 
insoniyat hozir istiqomat qilayotgan hududning uchdan bir 
qismidagina yashar edilar. Yer sharining boshqa m intaqalarida 
tabiat injiqliklari, sahro va muzliklar tufayli odam lar juda kam 
uchragan. Bu m a lu m m a’noda qadim ajdodlarim izning xo‘jalik 
turm ush tarzi (terib-term achilik, ovchilik, baliqchilik) bilan 
b o g iiq b o iib , m azkur holat ularni keng m intaqalarda bir- 
birlaridan uzoqda yashashlariga majbur qilgan.
0 ‘n m ing yil oldin Y aqin S h arq d a yashagan o d am lar 
jamoasining o'troq turmush tarziga o lish i va dehqonchilik hamda 
chorvachilikning keng yovilishi odamlarning tabiatga qaramligini 
nisbatan kamaytirgan va ular sonining o'sishiga sabab boigan. 
Ushbu novatsiyalar (yangiliklar) natijasida 4-5 ming yil aw al

---

Yerdagi aholi taxminan 25 mln. kishiga ko‘paygan. Bu davrda ona 
zaminimizning asosiy aholisi Qadimgi Misr, M esopotam iya, 
Hindiston, Xuanxe va Yanszi daryolari oralig‘ida hamda Markaziy 
Osiyo hududida yashagan. Insonivatning bundan keyingi etnik 
tarix i x o ‘jalik m u n o sab a tla rin in g tak o m illash u v jaray o n i 
(agrotexnikaning yaxshilanishi, yangi m ehnat qurollarining 
yaratilishi, hayvonlarni xonakilashtirish) bilan cham barchas 
bog‘liq boMgan. Ushbu omillar natijasida yerdagi kishilar soni 
sezilarli darajada ko‘payib borgan. Antropolog va etnologlarning 
taxminiy hisob-kitoblariga ko‘ra eramiz boshlarida, ya’ni bundan 
ikki rning yil muqaddam dunyo aholisi 150-200 mln. kishiga 
yetgan. Arxeolog va paleontolog mutaxassislarning fikrlaricha, 
bu davrda asosiy aholining 70 foizi Osiyoda yashagan.
Milodiy eraning oxirgi XIX asri mobaynida Yer shari aholisi 
10 barobar ko‘paygan bo'lishiga qaramay, aholining ko'payish 
jarayoni tarixning barcha davrlarida ham bir xil tarzda kechma- 
gan. Ayrim davrlarda aholi soni urushlar, kasalliklar va epidemiya- 
lar ta ’sirida keskin kamayib ketgan bo'lsa, boshqa davrlarda aholi 
soni intensiv ravishda o‘sib borishi kuzatilgan. Masalan, XVI asrda 
dunyoda o‘lat epidemiyasining ommaviy ravishda tarqalishi natijasi­
da ona zamin aholisining to ‘rtdan bir qismi qirilib ketgan. Shu 
boisdan ham eramizning birinchi ming yilligida jahon aholisi faqat­
gina 1,5 baravarga ko‘paygan, xolos. I ming yillikdan II ming yil- 
likka o ‘tish arafasida sayvoramizning asosiy aholisi Janubiy Osiyo- 
da(79 mln.), Xitoyda (66 mln.) yashagan va ular umumiy aholi­
ning 55% ni tashkil etgan. Bu davrda Yevropada Fransiya, Italiyava 
Ispaniya kabi mamlakatlar aholisi eng ko‘p davlatlar hisoblangan.
II ming yillik o ‘rtalariga kelib dunyo aholisi 1,6 barobar 
ko'paygan. Bu davrda Yevropa aholisi juda tez sur’atda ko'payib 
borgan bo ‘lsa-da, lekin eng ko ‘p odam yashagan mamlakat 
oldingi davrlardagidek Xitoy edi. Bu m am lakatda jam i 110 mln. 
odam istiqomat qilar edi. Shuningdek, Yaponiya aholisi ham 
juda tez sur’atda ko‘payib borgan. Jum ladan, Yaponiya aholisi 
1000-yilda 4,5 mln. bo‘lgan bo'lsa, 1500-yilda 17 mln.ga yetgan. 
Yevropada esa eng ko‘p odam yashagan mamlakat Fransiya bo‘lib, 
mazkur mamlakatda jami 15 mln. kishi istiqomat qilgan.

---

XVIII 
asrning ikkinchi yarm idan boshlab b u tu n dunyo 
bo'yicha aholi keskin oshib ketgan. Shu sababga binoan m azkur 
davrni «birinchi demografik portlash» deb baholash mumkin. 
Agar 1500-yildan 1750-yilgacha aholi soni taxm inan 300 mln. 
kishiga ko‘paygan bo ‘lsa, 1750—1900-yillar orasida 910 mln.ga 
ko'paygan. Aholi sonining intensiv o ‘sib borish jarayoni XIX 
asrning ikkinchi yarmiga taalluqli bo‘lib, bu davrda o ‘lim, ayniqsa, 
bolalar o lim i kamaygan, odam larning o ‘rtacha yashash yoshi 
esa oshgan.
XX asr boshiga kelib eng ko‘p aholi yashaydigan m amlakatlar 
Xitoy (475 mln.), Janubiy Osiyo (290 mln.) va Rossiya (130 
mln.) b o ig an Keyingi o'rinlarda AQSh (76 mln.), Yaponiya (45 
mln ), Germaniya (43 mln.), Fransiya (41 mln.), Indoneziya (38 
ml° ), Buyuk Britaniva (37 m ln ) kabi mamlakatlar turgan. Qolgan 
mamlakatlarda birmuncha kam miqdordagi aholi istiqomat qilgan.