A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

10.2. Elektr yuritmalarni rele - kontaktorli boshqarish.
Ishlab chiqarishning barcha sohalarida ochiq konturli rostlash tizimida 
ishlaydigan, bevosita tarmoqdan ta‘minlanadigan eletr motorli elektr yuritmlar 
keng tarqalgan. Bularnig aksariyati qisqa tutashgan rotorli yoki faza rotorli 
asinxron motorlardir. Bunday tizimlarda kontaktli yoki kontaktsiz releli 
ulagichlardan foydalaniladi. Yurgazish va o‗chirish uchun elektrmagnit 
kontaktorlar va tiristorli kommutatorlar ishlatiladi. O‗chirish – yoqish tez – tez 
amalga oshirish talab qilinganda tiristorli kommutatorlardan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. 
Elektr yuritmani mantiqiy boshqarish funksiyasi odatda ulanishi cheklangan 
(5 A gacha) elektrmagnit va boshqa turdagi relelar yordamida bajariladi. 
Zamonaviy diskretli boshqaruvli elektr yuritmalarda mantiqiy boshqarish ko‗proq 
kontaktor chulg‗amiga chiquvchi dasturlanadigan kontrollerlar zimmasiga 
yuklanadi. 

---

266 
10.1 va 10.2 - rasmlarda rostlanmaydigan reversli va reverssiz asinxron 
yuritma sxemalari keltirilgan.
Ba‘zi bir texnologiyalar elektr yuritmani to‗xtatish statik moment ta‘sirida 
to‗xtatishdan ko‗ra tezroq amalga oshirilishini taqazo etadi. Bunday holatarda 
boshqaruv sxemalarida elektrik tormozlash usullaridan dinamik tormozlash, teskari 
ulab (reverslab) tormozlash va elektrmagnitli tormozlar yordamida mexanik 
tormozlash kabi to‗xtatishlardan foydalaniladi. 
10.1 - rasmda dinamik tormozlanishli reversslanmaydigan elektr 
yuritmaning prinsipial sxemasi keltirilgan. 
10.1 - rasm. Dinamik tormozlanishli reverssiz asinxron elektr yuritmaning 
sxemasi 
Sxemaga ta‘minot QF o‗chirgichi yordamida uzatiladi, stator chulg‗amiga 
beriladigan o‗zgaruvchan tok kuchlanishi esa KM1 kuch kontaktori bilan beriladi, 
o‗zgarmas tok kuchlanishi KM2 dinamik tormozlanish kontaktori orqali ulanadi. 
O‗zgarmas tok manbai T transformator V to‗g‗irlagichlardan tashkil topadi va ular 
tarmoqqa faqat tormozlanish rejimida KM2 kontaktori orqali ulanadi. 
«Yurgazish» buyirug‗i SB2 – tugmasini bosish bilan beriladi. Bu tugma 
bosilganda KM1 kontaktori ulanadi va motor tarmoqqa ulanadi. Motorni to‗xtatish 

---

267 
uchun SB1 – tugmasi bosiladi va KM1 kontaktor o‗chiriladi hamda motor 
tarmoqdan uziladi. Yopiq kontaktli KM1 blok – kontakti bir vaqtning o‗zida KM2 
kontaktorni ulaydi va motor statori chulg‗amiga o‗zgarmas tokni ulaydi. Motor 
dinamik tormozlanish rejimiga o‗tadi. Stator chulg‗amiga berilayotgan o‗zgarmas 
tok davomiyligi (vaqti) KT vaqt relesi yordamida rostlanadi. KT rele chulg‗ami 
o‗chirganda uning KM2 chulg‗ami zanjiridagi kontakt vaqt tutilishi bilan uziladi. 
Sxemada «nol», maksimal – tokli va issiqliq himoyalari qo‗llanilgan. Ular mos 
ravishda KM1 kuch kontaktori QF avtomatik o‗chirgichi, FP1vaFP2 issiqlik 
relelari orqali amalga oshiriladi. Boshqarish zanjiri FU1 va FU2 saqlagichlari bilan 
himoyalangan. Istalgan bir himoya ishga tushishi bilan KM1 kontaktori o‗chiriladi. 
Sxemada ishlatilgan KM1yopiq blok – kontakti yordamida KM2 kontorining 
bloklanishi bu ikkala kontaktorlarning bir vaqtda ulanishiga yo‗l qo‗ymaydi. 
Agar texnologik shartlar bo‗yicha to‗xtatishni tezlatish talab qilinsa, teskari 
ulanish bilan tormozlanishdan foydalaniladi. Bunday usulda tormozlash bilan 
ishlaydigan reversli asinxron motorning ish sxemasi 9.3 - rasmda keltirilagn. Elektr 
yuritmadan foydalanish shartlariga ko‗ra boshqaruv zanjirlari TS transformatori 
orqali kamaytirilgan standart kuchlanish bilan ta‘minlanadi.