1.3. Davlat byudjeti xarajatlarining asosiy yo„nalishlari va
ularning tashkiliy –huquqiy asoslari
Bizga ma‘lumki, mamlakatda sodir bo‗layotgan har qanday
jarayonlar tegishli qonuniy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib turiladi.
Bosh hujjat esa – bu O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidir.
Byudjet munosabatlarini tartibga solib turuvchi asosiy qonuniy hujjat
ham Konstitutsiya hisoblanadi. Davlat bilan bog‗liq bo‗lgan barcha
huquqiy-me‘yoriy hujjatlar ham Konstitutsiya bilan belgilab qo‗yilgan
normalar asosida ishlab chiqiladi va qabul qilinadi.
Davlat byudjeti va uning tuzilishi bilan bog‗liq normalar
Konstitutsiyaning XXV bobida ―O‗zbekistonning Davlat byudjeti
respublika byudjetidan, Qoraqalpog‗iston Respublikasi byudjetidan va
mahalliy byudjetlardan iborat‖
35
ekanligi belgilab qo‗yilgan.
Ma‘lumki, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish mos huquqiy
bazaga tayanishi lozim. Shu sababli, yangi qonunlar turkumini ishlab
chiqish zaruriyati tufayli O‗zbekistonda iqtisodiy munosabatlarni
tartibga soluvchi qator qonunlar qabul qilindi. Bunday qonunlar avvalgi
―markazlashtirilgan rejali tizim ruhi bilan sug‗orilgan‖, haddan tashqari
mafkuralashtirilgan, xalqaro me‘yorlar va qoidalarning talablarini inkor
etuvchi sovet davri qonunlarining o‗rniga keldi va yosh mustaqil
davlatimizning huquqiy demokratik yo‗ldan og‗ishmay ravnaq topishi
uchun xizmat qila boshladi.
O‗zbekiston Respublikasi byudjet qurilishi, byudjet tizimining amal
qilishi, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining barcha
darajalaridagi (markaziy, hududiy va mahalliy) byudjet borasidagi
vakolatlari
byudjet
qonunchiligi
bilan
tartibga
solinadi.
Biz
mamlakatimiz byudjet tizimini isloh etishda, byudjet daromadlarini
barqarorlashtirishda quyidagi Xitoy Xalq Respublikasining amaliyotidan
quyidagi jihatlarini tatbiq qilsak bo‗ladi
36
:
- soliq va soliq tizimidagi islohotlarni jadallashtirish, soliq turlari
bo‗yicha yaxlitlashgan tizimni ishlab chiqish;
- soliqlarning byudjet daromadlari ulushida yuqori darajasini
kamaytirish, soliqsiz to‗lovlar hajmini oshirish;
- byudjet daromadlari va xarajatlarini mutanosib boshqarish,
- byudjet bilan bog‗liq tashkilotlarda Byudjetdan moliyalashtirish
mexanizmini samarali tashkillashtirish hamda Byudjetga to‗lovlar orqali
Byudjet daromadlarini barqarorligini ta‘minlash borasida ichki audit
tizimlarini ishlab chiqish;
- davlat investitsiyalari muvaffaqiyatliligini ta‘minlash;
Huquqiy me‘yorlarning mazmunidan kelib chiqqan holda, byudjet
qonunchiligini bir necha darajaga ajratish mumkin:
35
O‗zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi, 122-modda. O‗zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2017
y., 14-son, 213-modda
36
Ministry of Finance in China ― Report on the execution of the central and local budgets for 2016 and on the draft
central and local budgets for 2017‖ 2017 y March 5. www.scopus.com.
1-daraja – O‗zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi – byudjet
tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko‗rib chiqish, qabul qilish,
tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag‗ jalb qilish va byudjet
to‗g‗risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi
munosabatlarni tartibga soladi.
2-daraja – O‗zbekiston Respublikasi hukumatining (Vazirlar
Mahkamasining) byudjet masalalaridagi qarorlari.
3-daraja – O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
buyruqlari, farmoyishlari va byudjet sohalariga taalluqli bo‗lgan boshqa
me‘yoriy hujjatlari (nizomlar, yo‗riqnomalar, qoidalar)
4-daraja – mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari va
boshqa me‘yoriy hujjatlari (Masalan, tegishli viloyat, tuman (shahar)
mahalliy byudjet parametrlarini tasdiqlash to‗g‗risidagi Xalq deputatlari
Kengashlarining va hokimlarining qarorlari).
Shunday qilib, O‗zbekiston Respublikasi byudjet qonunchiligi
O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslangan va O‗zbekiston
Respublikasi Byudjet Kodeksi, ―Qoraqalpog‗iston Respublikasi byudjet
huquqlari to‗g‗risida‖gi, O‗zbekiston Respublikasi ―Mahalliy davlat
hokimiyati to‗g‗risida‖gi qonuni, O‗zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining tegishli moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan ―Davlat
byudjeti to‗g‗risida‖gi qonuni va byudjet masalalari bo‗yicha boshqa
qonuniy va normativ hujjatlardan tashkil topgan.
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga asosan davlat
byudjetining huquqiy asoslarining sifat jihatdan tartibga solish
tushunchasini o‗z ichiga olsa, miqdor jihatdan o‗z ifodasini topgan
byudjet xarajatlari va daromadlar miqyosini belgilashda O‗zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
har
yilga
mo‗ljallangan
asosiy
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari
to‗g‗risidagi qaroriga asosan miqdor jihatdan tartibga solinadi.
Masalan:
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 27-dekabrdagi
―O‗zbekiston Respublikasining 2017-yilga mo‗ljallangan asosiy
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari
to‗g‗risida‖gi qarori, 2017-yil 29-dekabrdagi ―O‗zbekiston
Respublikasining 2018-yilga mo‗ljallangan asosiy makroiqtisodiy
ko‗rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‗g‗risidaˮgi
qarori, 2018-yil 26-dekabrdagi ―O‗zbekiston Respublikasining 2019-
yilning asosiy makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari prognozi va Davlat
byudjeti parametrlari hamda 2020-2021-yillarga byudjet mo‗ljallari
to‗g‗risida‖gi
PQ-4086-son
qarori.
O‗zbekiston
Respublikasi
Prezdentining aynan shunday har yilgi qarorlari asosida Davlat byudjeti
daromadlari va xarajatlari belgilanadi.
Byudjet kodeksi mamlakatning asosiy moliyaviy hujjati — Davlat
byudjeti daromadlarining to‗g‗ri va to‗liq shakllantirilishini mos
ravishda ta‘minlash, xarajatlarini to‗g‗ri yo‗naltirishga qaratilgan
oqilona soliq va byudjet siyosatini ishlab chiqish hamda tatbiq etishda
mazkur bir-biriga uzviy bog‗liq jarayonlarning yaxlit, yagona tizimli
huquqiy bazasi sifatida muhim ahamiyatga ega.
Ana shu nuqtayi nazardan byudjetga doir barcha munosabatlarni
tartibga soluvchi normalarning jamlanmasi bo‗lgan ushbu kodeks
yurtimizda izchil davom etayotgan islohotlarni yangi bosqichga
ko‗tarishda o‗ziga xos huquqiy tayanch bo‗lib xizmat qilmoqda. Zero,
kodeksda nazarda tutilgan norma va qoidalarning amalga oshirilishi
byudjet jarayonining barcha bosqichlarida yagona huquqiy norma va
yondashuvlar qo‗llanilishini ta‘minlashga xizmat qilib, byudjet jarayoni
barcha ishtirokchilarining faoliyatini yengillashtirishda muhim omil
bo‗lmoqda.
Ayniqsa, unda tumanlar va shaharlar byudjetlarini tasdiqlash va
ularni so‗nggi byudjet jarayoni ishtirokchisigacha yetkazish bo‗yicha
tegishli muddat va tartib yoritib berilgan. Eng muhimi, kodeks talablari
byudjet mablag‗larini maqsadli sarflash va ulardan samarali foydalanish
imkoniyatini bermoqda. Davlat byudjeti davlat moliyasi tizimida
markaziy o‗rinni egallaydi. Iqtisodiyot rivojlanishini turli bosqichlarida
byudjet davlat siyosatini amalga oshirish quroli, mo‗ljallangan davlat
dasturlari va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag‗larini asosiy
manbai hisoblanadi
Davlat byudjeti, davlat hokimiyatining kundalik masalalarini ham,
rivojlanish istiqbollari vazifalarini ham hal etishda katta ahamiyatga
egadir.
Byudjetni shakllantirish avvalo uning xarajat qismini tuzish yo‗li
bilan yuz beradi, chunki davlat o‗zida mavjud moliyaviy
imkoniyatlardan kelib chiqibgina xarajatlar qilishi mumkin emas. Davlat
avvalo jamiyatni samarali rivojlantirish maqsadida uning oldida turgan
vazifalarni bajarish uchun zarur mablag‗lar hajmini belgilashi va
shundan keyingina o‗z qo‗lida bo‗lgan byudjet daromad qismini
to‗ldirishning asosiy vositasi – soliqlar va boshqa manbalar yordamida
ana shu moliyaviy resurslarni jalb etishi kerak.
4-rasm. O„zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining tasnifi
Do'stlaringiz bilan baham: |