A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

7.4. Pulning miqdoriy nazariyasi
Miqdoriy pul nazariyasida pulning sotib olish qobiliyati va baho 
darajasi muomaladagi pul miqdori bilan belgilanadi. Miqdoriy pul 
nazariyasining asoschisi fransuz iqtisodchisi J.Boden (1530 - 1596) 
hisoblanadi. Keyinchalik ushbu nazariyani ingliz iqtisodchilari D. Yum 
(1711 - 1776) va Dj. Mil (1773 - 1836), shuningdek, fransuz SH. 
Monteske (1689 - 1755) rivojlantirdi.
D.Yum Angliyaga XVI - XVII asrlarda Amerikadan 
katta 
hajmda nodir metallaming kiritilishi natijasida baholami ortib ketishini 
kuzatib: «pulning qiymatini uning miqdori belgilaydi» degan ta’limotini 
ilgari suradi.
Miqdoriy pul nazariyasining dastlabki vakillari pulni faqat to‘lov 
vositasi sifatidagi vazifasiga e’tibor qaratadi, ulaming fikricha, pul va 
tovar ayirboshlash jarayonida uchrashishi natijasida pulning qiymati 
aniqlanadi degan noto‘g‘ri g‘oyani ilgari suradilar. Shuningdek, ulaming 
ta’limotidagi ikkinchi kamchilik muomalaga chiqarilgan barcha pullar 
muomala jarayonida ishtirok etadi deya ishomshlaridir. Haqiqatda esa 
obyektiv iqtisodiy qonunlar muomalaga zarur bo‘lgan pulning miqdorini 
aniqlaydi. Bu bilan ular pulning jamg‘arma, to‘lov vositasi kabi 
funksiyalarini e’tibordan chetda qoldirishadi.
Kredit va qog‘oz pul muomalasiga asoslangan miqdoriy pul 
nazariyasining zamonaviy sharoitdagi talqini yirik iqtisodchi olimlar 
L.Marshall, I.Fisher, G.Kassel, B. Xansen, M. Fridmanlaming asarlarida 
bayon etilgan.
140

---

Ulaming miqdoriy pul nazariyasi ikkita yo‘nalishdagi ta’limotga 
asoslangan boiib:
- birinchisi, I. 
Fisher va M. 
Fridman boshchiligidagi 
monetaristlaming «tranzaksion variant» ta’limoti;
- ikkinchisi, A. Pigu boshchiligida angliya Kembrij maktabi 
vakillari, ikkinchi jahon urushidan keyin esa D. Patinkinning «kassa 
qoldig‘i» konsepsiyasi ta’limoti hisoblanadi.
Pul nazariyasi haqida amalga oshirilgan o‘rganishlar, tahlillar 
natijasida miqdoriy pul nazariyasining rivojiga sezilarli ravishda hissa 
qo‘shgan kishilardan biri amerikalik iqtisodchi I. Fisher (1867 - 1977) 
ekanligining guvohi bo‘ldik. U pulning mehnat mahsuli natijasidagi 
qiymat ekanligini inkor etib, uning sotib olish qobiliyatidan kelib 
chiqqan holda fikr yuritadi. I.Fisher pulning sotib olish kuchi oltita 
omilga bog‘liq ekanligini ta’kidladi va ulami quyidagilardan iborat 
bo‘lishini asoslab berdi.
M - muomaladagi pul miqdori;
V - pulning aylanish tezligi;
P - o‘rtacha tortilgan baho;
Q - tovarlar hajmi;
M l - bank depozitlari summasi;
VI - depozit - cheklaming aylanish tezligi.
Tovarlar uchun tolanadigan, muomaladagi pul miqdori jami 
tovarlar 
bahosini ko‘paytirilganiga tengligini e’tiborga olib, Fisher 
quyidagi «ayirboshlash tengligi»ni ilgari surdi.
MV=PQ
Fisher chap va o‘ng tomoni bir - biriga to‘g‘ri proporsional 
boigan funksional tenglikka asoslangan holda, tovarlaming bahosi R 
muomaladagi pul miqdoriga to‘g‘ridan - to‘g‘ri proporsional va tovarlar 
miqdori Q teskari proporsionaldir degan fikrga keldi.
Fisheming funksional bogliqligidagi tengligida kamchilik shundan 
iborat ediki, u tovarlar miqdori va muomaladagi pul miqdorini ma’lum 
bir davrdagi holatini shaitli V va Q ning o‘zgaruvchan darajasida 
e’tiborga olib, unga bogliq boigan o'zgaruvchan darajalar ikkita, ya’ni 
tovarlar hajmi va bahosini e’tibordan chetda qoldiradi. Haqiqatda esa 
tovarlar hajmi iqtisodiyotning davriyligidan kelib chiqib o‘zgarib turadi 
va pul birligining aylanish tezligiga ta’sir ko‘rsatadi hamda pul 
muomalasi va bahoning shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bilan 
birga, ta’kidlash joizki, tovarlaming bahosi qator omillar asosida
141

---

o'zgarib turadi. Masalan, ishlab chiqaruvchilaming monopol mavqeyiga 
egaligi, davlatning ichki va tashqi siyosati va boshqalar tovarlar 
bahosiga bevosita va bilvostia ta’sir ko‘rsatadi.
Miqdoriy pul nazariyasining «tranzaksion varianti» ta’limoti 
asoschilari, 
monetaristlar 
M.Fridman, 
K.Bnmner, 
A.Melttserlar 
hisoblanadi. A.Marshall, L.Valrasning iqtisodiyotda muvozanatlik 
modeliga asoslangan holda, ular tovarlar bahosi va muomaladagi pul 
miqdori o‘rtasidagi tenglik «nisbiy» baholaming o‘zgarishi natijasida 
avtomatik tarzda muvozanatlashadi. Monetaristlar ushbu tenglikning 
o‘zgarib turishini iqtisodiyotdagi pul massasi bilan boglaydilar, 
shuningdek, M. Fridman tovarlar miqdori va muomaladagi pul miqdori 
o‘rtasidagi tenglikni ta’minlashda nafaqat naqd pullar (banknotlar va 
tangalar)ni, balki tijorat banklaming tranzaksion hisobvaraqlaridagi 
(talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlar, depozit 
sertifikatlar va muddatli depozitlar) qoldiq mablagiami ham inobatga 
olish zarurligini ta’kidlaydi.
Monetaristlar zamonaviy miqdoriy pul nazariyasiga qator yangicha 
holatlami kiritishdi. Xususan:
- birinchidan, ular pul massasi va bahoning o‘zaro bir - biriga 
to‘g‘ri 
proporsionalligidan voz kechdilar, faqat bozorga taklif 
etilayotgan tovarlar hajmining baholarga ta’siri haqidagi ta’limotni 
yoqladilar;
- ikkinchidan, ular pul birligi aylanish tezligini e’tirof etadilar, 
biroq bungajiddiy e’tibor qaratishmaydi;
- uchinchidan, ular I. Fisheming tovarlar hajmining o‘zgarmas 
sharoitida muomaladagi pul miqdori jami tovarlar 
bahosini 
ko‘paytirilganiga tengligini inkor etadilar;
- to‘rtinchidan, takror ishlab chiqarish sharoitida turli darajadagi 
tebranishlami aniqlashda pul massasi dinamikasi birinchi darajaii 
ahamiyatga ega ekanligiga ishonadilar, pul-kredit siyosatiga esa 
iqtisodiyotni rivojlantirishnmg moliyaviy mexanizmi sifatida qaraydi.
Kembrij maktabi vakillarining qarashlari I. Fisher ta’limotidan 
farqli olaroq, odamlaming qo‘llarida pul ushlab turishlariga asos 
boluvchi pulning ikki xususiyatini ajratib ko‘rsatishadi.
Birinchidan, pulning almashuv vositasi ekanligi. Subyektlar 
bitimlami amalga oshirayotgan vaqtlarida pul almashuv vositasi sifatida 
amal qiladi. Kembrij maktabining vakillari Fisheming pulga boigan 
talab bitimlar hajmiga bogiiq va pulning bitimlami amalga oshirishi
142

---

uchun talabi nominal YalMga proporsional ekanligi to‘g‘risidagi fikriga 
qo‘shiladilar.
Ikkinchidan, pul boylikni saqlash vositasi: Modomiki, pul boylikni 
saqlash vositasi ekan, pulga boigan talab ushbu boyliklar miqdoriga 
ham bogliq degan fikrni ilgari suradi. Boyliklarning oshishi bilan 
subyektlarda ulami har xil aktivlarga joylashtirish zaruriyati tuglladi.
Natijada, Kembrij maktabining olimlari pulga boigan talab 
nominal YalMga proporsional degan xulosaga kelishdi va pulga boigan 
talab funksiyasini quyidagi tenglama tarzida ifoda etishdi.
Md=K*RY
Ulaming modeliga k o la iste’molchilar qollarida qancha pul 
bolishi kerakligini o‘zlari hal qiladi. Bu esa К - (proporsionallik 
koeffitsiyenti)ning qisqa muddatlar ichida tebranishlarda bolishini 
ko‘zda tutadi. Vaholanki, pullardan boyliklarni saqlash usuli sifatida 
foydalanish to‘g‘risidagi qaror qabul qilish, boshqa aktivlardan 
kutiladigan daromadlarga bogliq boladi.
Shunday qilib, boshqa aktivlardagi xususiyatlaming o‘zgarishi К
ning ham o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan farq 
I. Fisheming Kembrij maktabi vakillari fikrlaridan farqini anglatadi.
Jon Meynard Keyns Kembrij maktabining eng so‘nggi vakillaridan 
boiib, ulaming fikrlarini rivojlantirdi. Keynschilik nazariyasi asosan 
XX asming 30 - yillarida yaxlit g‘oyaviy oqim sifatida to liq shakllandi. 
Uning asoschisi XX asming eng mashlnir iqtisodchilaridan biri Buyuk 
Britaniyalik olim J. M. Keyns edi.
M.Fridman tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya formulasi 
I.Fishemikidan ko‘rinishi nuqtayi nazardan farq qilib, mohiyatan pul 
massasi va baho o‘rtasidagi bogliqlikni asoslab berishga qaratilgan:
M=KRU
bu yerda
M - pul miqdori;
K-pul zaxirasining daromadga nisbati;
R-baho indeksi;
U -o ‘zgarmas baholardagi milliy daromad.
Monetaristlaming miqdoriy 
pul nazariyasini aks 
ettiruvchi 
zamonaviy 
tengligidan shunday xulosa qilish mumkinki, pul 
massasining o‘zgarishi tenglikning o‘ng tomonida uchta holatning biriga 
ta’sir qiladi, ya’ni baholaming oshishiga (R), real milliy daromadning
143

---

ortishiga (U), pul zaxirasini daromadga nisbatan koeffitsiyentini 
o‘zgarishiga olib keladi.
Miqdoriy pul nazariyasi Angliyaning Kembrij maktabi vakillari 
tomonidan o‘rganilgan boiib, uning vakillari sifatida A. Marshal, D. 
Robertson va D. Patinkinlami keltirish mumkin.
I. Fisheming miqdoriy pul nazariyasi haqida shakllantirgan 
«tranzaksion varianti»da pul asosan muomala vositasi va to‘lov vositasi 
funksiyalarini bajarishini e’tirof etgan boisa, A.Pigu miqdoriy pul 
nazariyasida pulni jamg‘arma vositasi funksiyasi vazifasini ham 
bajarishini ta’kidlab, unga alohida ahamiyat qaratadi.
Angliya Kembrij maktabi vakillari miqdoriy pul nazariyasi 
borasidagi talimottarida I. Fisheming pul nazariyasi xususidagi 
talimotidan farqli yana bir konsepsiyani ilgari suradilar. Agar, I. Fisher 
iqtisodiyotga zarur boigan pul miqdorini uning taklifini tahlil qilish 
asosida aniqlagan boisa, Kembrij maktabi vakillari iqtisodiyotga zarur 
boigan pul miqdorini tovarlar va xizmatlar hajmidan kelib chiqib unga 
boigan ehtiyoj asosida aniqlash zarurligi haqidagi ta’limotni ilgari 
suradi.
Shuningdek, agar I. Fisher pulning hajmini muomalada boigan 
miqdoriga qarab va ular doimiy ravishda muomalada ishtirok etishini 
e’tirof etgan boisa, Kembrij maktabi vakillari muomalaga chiqarilgan 
pullaming barchasi doimiy ravishda muomalada ishtirok etmasligi, ular 
«kassa qoldigl» sifatida aholining qolida, bank va korxona 
hisobvaraqlarida ma’lum muddatga saqlanib qolishi mumkinligi 
xususidagi talimotni asoslab berishadi.
I. 
Fisher jami ijtimoiy kapitalni va bahoning darajasini umumiy 
yaxlitlikda tahlil qilish asosida tegishli xulosalami shakllantirgan boisa,
A.Pigu asosiy e’tibomi kapitalning individual harakati va ulaming 
sohiblariga qaratadi.
A. 
Pigu miqdoriy pul nazariyasining «kassa qoldigl» haqidagi 
ta’limotni ilgari surganda uning tarkibiga muomaladagi naqd pulsiz va 
joriy hisobvaraqlardagi qoldiq summalami, ya’ni 
pul miqdorini 
aniqlashda aholining qolidagi naqd pul qoldiqlari va korxona -
tashkilotlaming banklardagi hisobvaraqlari qoldiqlarini ham inobatga 
oladi.
E’tirof etish lozimki, A.Piguning pul nazariyasi haqidagi 
yondashuvlari I.Fishemikidan farq qilsada, mohiyatan miqdoriy pul 
nazariyasi doirasidan chiqib ketolmagan edi, pul va baho o‘rtasidagi
144

---

to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqa saqlanib qolgan edi. Buni A.Pigu tomonidan 
yaratilgan M =RPQ yoki P=M/Q tengligida ham kuzatish mumkin, 
chunki bu I.Fisheming «ayirboshlashni tenglashtirish» konsepsiyasiga 
yaqin boiib, unda:
M - pul massasi;
P - baho darajasi;
Q - tovar massasi (yoki tovar aylanmasining moddiy hajmi);
V 
- jismoniy va yuridik shaxslaming pul ko'rinishida saqlashi 
mumkin boigan daromadlar.
I. 
Fisher va A. Piguning tengliklari o‘rtasidagi farq, Fisherda pul 
birligining aylanish tezligi V foydalaniladi, ikkinchi koeffitsiyent К, V 
ga teskari ko‘rsatkich boiib, agar Piguning tengligidagi К almashtirilsa 
Fisheming formulasi kelib chiqadi.
XX 
asming 50-yillarini o‘rtalaridan boshlab, miqdoriy pul 
nazariyasining Kembrij taiimotiga asoslangan neoklassik yo‘nalishi 
vujudga keldi. Ushbu yo‘nalishning asosiy nomoyandasi D. Patinkin 
hisoblanib, u o‘zining asarlarida pul massasi va baho o‘rtasida to‘g‘ridan
- to'g!n proporsionalllik mavjudligidan kelib chiqdi. D. Patinkin «kassa 
zaxirasi»ni yuqori likvidli manba sifatida qaraydi, uning hisobidan 
qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish va keyinchalik ushbu 
mablagiami real kapitalgayo‘naltirish zarurligini ta’kidlaydi.
D. Patinkin miqdoriy pul nazariyasida daromadni uchta yo‘nalishga, 
ya’ni iste’mol, investitsiya va «kassa zaxirasi» sifatida joylashtirish 
zarurligini uqtiradi.
Xulosa qilib aytganda, pul nazariyasi va uning iqtisodiy kategoriya 
sifatidagi holatini o‘rganish va tahlil qilish asosida bu xususda iqtisodchi 
olimlar, mutaxassislar va tadqiqotchilaming fikrlari turlicha boisada, 
barchasining asosida uning ayirboshlash vositasi ekanligi va pulning 
mavjudligi asosida mehnat taqsimoti yotishi e’tirof etiladi.