|
8.2. Buyuk Britaniya pul tizimi
Markazlashgan mamlakat vujudga kelgunga qadar Britaniya
orollarida DC - X asrlarda funt sterling ayirboshlash vositasi sifatida
foydalanib kelingan. Funt sterlingni dastlabki nomi uning ogirligi
tarkibidan paydo boigan.
Bir funt kumushdan 240 pens zarb qilingan. Ular «sterlik» deb
nomlangan. XIV asming o‘rtalarida muomalada oltin tangalar paydo
boidi, mamlakatda bir necha asr davomida bimetallizm hukm surgan.
Angliya boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha ilgari oltin standartiga
o‘tdi. Angliyada oltin standarti amalda XVIII asming oxiri, huquqiy
jihatdan 1866-yildan boshlab joriy etildi.
Birinchi jahon urushiga qadar Angliyada pul muomalasi Robert
Pilya qonuni asosida tartibga solindi, unga ko‘ra barcha banknotlar 100
foiz oltin bilan ta’minlanishi shart edi.
Birinchi jahon urushi mamlakat pul muomalasini keskin izdan
chiqardi. 1914-yilda banknotlami oltinga almashtirish jarayoni bekor
qilingandan so‘ng, hukumat harbiy xarajatlami qoplash uchun juda
katta miqdorda emissiyani amalga oshirdi. Muomaladagi pul massasi
1913 - 1918-yillarda 35 mln. funt sterlingdan 399 mln.ga, 1920-yilda
esa 555 mln. funt sterlingga chiqdi.
Hukumat pul muomalasini barqarorligini ta’minlash maqsadida
«qimmat pullar» siyosatini qoilab 1920-yilda deflyatsiyani amalga
oshirdi. Bu mamlakatdagi moliyaviy oligarxlaming manfaatiga mos
tushdi, ular xorijiy mamlakatlarga juda katta miqdorda kapital
qo‘yilmalarini amalga oshirgan boiib, funt sterlingning sotib olish
qobiliyatini yuqoriligidan manfaatdor edilar.
150
Angliyada 1925 - 1928-yillarda pul islohoti o‘tkazildi. Islohotlar
1925-yil aprelda boshlanib, uning natijasida urushdan oldingi kabi,
Angliya banknotlarini oltinga almashtirish tiklandi.
Angliya Banki funt sterlingining kursini barqarorligini ta’minlash
maqsadida
hisob
stavkasining
darajasini
oshirdi,
bu
sanoat
korxonalarining «arzon pullar»ga ehtiyojini cheklashga olib keldi.
1929 - 1933-yillarda ro‘y bergan jahon iqtisodiy inqrozi
Angliyaning
tashqi
bozorlaridagi
mavqeini
ancha
pasaytirdi,
mamlakatdan juda katta hajmda kapitallar chiqib keta boshladi. 1931-yil
21-sentabrda funt sterlingni oltinga ayriboshlanishi bekor qilindi va
devalvatsiya qilindi.
Angliya Banki tasarrufidagi oltin zaxiralari 1932-yilda davlat
g‘aznachilik qoshida tashkil etilgan Valutani barqarorlashtirish fondi
tasarrufiga o ‘tdi. Angliya tashqi bozorlaridagi funt sterlingning kursini
tushirish orqali Yaponiya va AQSH mamlakatlari bilan faol «valuta
urushi»ga kirib bordi. Natijada ushbu «valuta urushi» mamlakat milliy
iqtisodiyoti va pul muomalasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
1939-yildan 1945-yilgacha muomaladagi pul massasining hajmi
2,5 martaga oshdi, tovar va xizmatlar baxosi 75 foizga ko‘tarildi.
Shunga
qaramasdan.
Angliyada
inflatsiya
darajasi
boshqa
mamlakatlarga nisbatan, AQSHdan tashqari, anchagina past edi.
Buning quyidagi 3 ta sababi mavjud edi. Birinchidan, Angliyada
harbiy xarajatlami qoplash uchun soliqniing ulushi juda yuqori edi;
ikkinchidan, Angliyaning tashqi moliyaviy manbalarining mavjudligi,
asosan Angliya kaloniyasida bo‘lgan davlatlar hisobidan. Uchinchidan,
baholar ustidan davlat nazoratining yuqoriligi. Xususan, xomashyo,
yoqilgi va oziq - ovqat mahsulotlari bahosi davlat tomonidan nazorat
ostiga olingan edi.
Funt sterlingning ikkinchi jahon urushidan keyingi 30,5 foizga
devalvatsiyasi 1949-yil sentabr oyida amalga oshirildi, funt sterlingning
oltin bilan ta’minlanish darajasi 3,58 grammdan 2,8 gramm toza oltinga
tenglashtirildi, bir funt sterling 4,03 dollardan 2,80 dollarga
arzonlashtirildi. Funt sterlingning xalqaro miqyosdagi mavqeyini tiklash
uchun amalga oshirilgan ushbu chora - tadbirlar tegishli natijani
bermadi, funt sterlingning joriy operatsiyalar bo‘yicha dollarga nisbatan
obro‘yi pasaydi. Mamlakat oltin zaxiralari hajmi birdan kamayib ketdi,
tashqi savdo balansi taqchilligi ortdi, funt sterlingga bo‘lgan ishonchga
darz ketdi va 1947 - 1948-yillarda inflatsiya darajasi ortib ketdi.
151
Angliya funt sterlingini devalvatsiya qilinishi uning sotib olish
qobiliyatiga moijallangan darajada ijobiy ta’sir ko‘rsatmadi. Natijada,
1952,1955,1958,1960- 1961,1964- 1965-yillarda mamlakatda valuta
inqirozlari ro‘y berdi.
1967-yilda funt sterling 14,3 foizga devalvatsiya qilindi, uning
oltin bilan ta’minlanishi darajasi 2,13g pasaytirildi, dollaming kursi 2,40
dollami tashkil etdi.
1972-yilda Angliyada ro‘y bergan qisqa muddatli iqtisodiy
ko‘tarilish tashqi savdoda yirik taqchillikni vujudga kelishiga,
mamlakatda xorijiy kapitalni chiqib ketishiga va funt sterlingni kuchli
inqirozga uchrashiga sabab bo‘ldi.
Angliya funt sterlingini barqarorligini ta’minlash maqsadida ikki
hafta ichida 5 mlrd. dollar sarflandi, Angliya hukumati 1972-yil 23-
iyundan boshlab o‘z valutasiga nisbatan suzib yuruvchi kursni o‘matdi.
Yil oxiriga kelib funt sterlingning kursi 1971-yil dekabriga nisbatan 10
foiz, 1973-yil oxiriga 17 foiz, 1974-yilda 18 foiz, 1975-yilda 27 foiz,
1976-yilda 40 foizga pasaydi.
Angliyada XVIII asrda yuz bergan sanoat revolyutsiyasi
mamlakatni dunyodagi yirik jahon savdo markaziga aylantirdi, funt
sterling xalqaro valuta sifatida tan olindi. Birinchi jahon urushi oldidan
dunyo savdo aylanmasining 80 foiz funt sterlingda amalga oshirilar edi,
keyinchalik mamlakat iqtisodiyotining zaiflashuvi natijasida uning
xalqaro valuta va kredit munosabatlari bo‘yicha mavqeyini keskin
pasaytirib yubordi.
Angliya 1931-yilda oltin standartini bekor qilgan boisada, bir
guruh manfaatdor mamlakatlar savdo - iqtisodiy munosabatlarini saqlab
qolish maqsadida funt sterlingni to io v va zaxira vositasi sifatida saqlab
qolishga harakat qilishdi. Shu maqsadda, Angliyaning tashabbusi bilan
1932-yilda «sterling bloki» tashkil etildi. Ikkinchi jahon urushidan oldin
blok tarkibidagi mamlakatlaming ko‘pchiligida bir xil shakldagi valuta
nazorati tizimi joriy etildi, bunga ko‘ra uchinchi mamlakatlar bilan
valuta operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha chegaralar joriy etildi,
blok tarkibidagi mamlakatlar bilan valuta operatsiyalari bo‘yicha
erkinliklar joriy qilindi.
Angliyaning iqtisodiy siquvi ostida xorijiy valuta va oltin «pul»da
ishtirok etishiga rozilik berdi, yangi shakldagi sterling bloki «sterling
hududi» tarzida yuritila boshlandi.
152
1960-yillardan boshlab sterling hududi iqtisodiy jihatdan inqirozga
yuz tutdi, buning asosiy sabablaridan biri ular tomonidan ishlab
chiqilgan tamoyillar amaliyotda o‘zining ifodasini topmadi.
Hozirgi kunda funt sterling xalqaro zaxira mavqeyini deyarli
tugatdi, uning xalqaro savdo aylanmasidagi ulushi taxminan 5-6 % ni
tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniyaning xalqaro dunyodagi
mavqeyidan dalolat beradi. 60 - 70-yillarda Britaniya hukumati xalqaro
markaziy banklardan zaxiralari tarkibidan funt sterlingning ulushini
kamaytirishni so‘rab murojaat qilgan boisa, 1986-yillarga kelib bunday
murojaatga umuman ehtiyoj qolmadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
