A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

287

---

16 - bob. TO‘LOV BALANSI
16.1.To‘lov balansi va uni tuzish tamoyiilari
Mamlakatlar tashqi ijtimoiy - iqtisodiy aloqalarini, savdo va 
kreditlar aylanmasini, xizmatlar va joriy operatsiyalarining harakatini 
qiymat ko‘rinishida to‘lov balansida aks ettiradi.
To‘lov balansi
 
- mamlakatning tashqi ijtimoiy - iqtisodiy 
aloqalaming boshqa mamlakatlar bilan amalga oshiriladigan aloqalarini 
qiymat ko‘rinishida ifodalanishidir.
T oiov balansida alohida olingan mamlakatni haqiqatda boshqa 
mamlakatlarda toiagan va ulardan tushgan mablagiari o‘rtasidagi 
nisbatdir. Toiov balansi, odatda. m aium davr (oy, chorak, yil)ga 
tuziladi.
Mamlakatning toiov balansi quyidagi tarkibdan tashkil topadi.
I. Joriy operatsiyalar balansi
1. Savdo balansi:
a) eksport;
b) import.
2. Xizmatlar va notijorat toiovlar balansi, «ko‘rinmaydigan» 
operatsiyalar balansi.
II. 
Kapitallar va kreditlar harakati balansi
 
(mamlakatga kiri tilgan 
va mamlakatdan chiqib ketgan davlat va xususiy kapitallar, xalqaro 
miqyosda olingan va berilgm kreditlar).
Yuqorida keltirilganidek, toiov balansi asosan ikkita guruhdan 
tashkil topadi. T oiov balansining birinchi guruhi savdo 
balansi hamda
xizmatlar va notijorat to ‘lovlar
 
bo‘yicha operatsiyalami aks ettiradi. 
Ikkinchi guruhda 
kapitallar va kreditlar harakati
 
bo‘yicha 
operatsiyalar balansi tuziladi.
T oiov balansining 
savdo balansida
mamlakatdan qilinadigan 
eksport va mamlakatga qilinadigan import tovarlari o‘rtasidagi nisbat 
aks ettiriladi. Odatda, bu tashqi savdo aylanmasi tarzida ifodalanib, 
uning natijasi ijobiy yoki salbiy qoldiq ko‘rinishida boiadi.
Agar mamlakat toiov balansida jami eksport summasi import 
summasidan ortiqcha boisa, ijobiy tashqi savdo qoldiq hisoblanadi.
288

---

To‘lov balansining ijobiy savdo qoldig'i mamlakatdagi mavjud yalpi 
talab ichki ishlab chiqarish hisobiga qondiriliyotganiligini anglatadi, o‘z 
navbatida, bu ko‘rsatkich mamlakat milliy valutasining barqarorligiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Agar mamlakat to‘lov balansida import summasi eksport 
summasiga nisbatan ortiqcha boisa, ushbu holat salbiy tashqi savdo 
qoldigl hisoblanadi. Mamlakatda salbiy tashqi savdo vujudga kelishi 
mahalliy ishlab chiqarish yetarli darajada rivojlanmaganligim va tashqi 
ishlab chiqarish omillariga bogliq ekanligidan dalolat beradi.