A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

hukumatning banki
funksiyasini bajarishda asosiy 
e’tibor hukumatning oltin va valuta zaxiralarini saqlash va ulami 
tasarruf qilish, shuningdek, 
davlat budjeti taqchilligini qoplash 
maqsadida tegishli moliyaviy yordamni (kredit) berishga qaratiladi.
Xulosa qilib aytganda, Markaziy banklaming vujudga kelishi va 
ulaming faoliyatini tashkil etilishi ijtimoiy - iqtisodiy jarayon bo‘lib, 
dastlabki Markaziy banklar tijorat banklari bazasida tashkil topgan, 
ulaming faoliyati va bajaradigan funksiyalari doimiy ravishda 
takomillashib kelmoqda.
11.2. O‘zbekiston Markaziy banki, uning
maqsadi va vazifalari
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, sobiq ittifoq 
davlat banki bazasida 0 ‘zbekiston Respublikasining ikki pog‘onali bank 
tizimi tashkil etildi. Shu davrdan boshlab, uning birinchi pog‘onosida 
Markaziy bank, ikkinchisida esa kredit muassasalari (tijorat banklari, 
kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar) faoliyat yurita 
boshladi.
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Markaziy 
banki 
mustaqillikning 
dastlabki yillarida o‘z faoliyatini «Banklar va bank faoliyati 
to‘g‘risida»gi Qonun asosida amalga oshirdi. Shuni alohida ta’kidlash 
joizki, yetmish yildan ortiq markazdan rejalashtirish sharoitida faoliyat 
yuritib kelgan bank tizimining maqsadi, majburiyati, vazifalari va 
ishlash tartibi yangidan tashkil etilgan ikki pog'onali bank tiziminikidan 
tubdan farq qilar edi. Shu jihtdan ham uning bazasida tashkil etilgan 
bank tizimi oldida juda katta va mas’uliyatli vazifalar turar edi. Xususan, 
mamlakatda iqtisodiy jarayonlami to‘xtatmagan holda bozor iqtisodiy oti 
sharoitiga asoslangan kredit muassasalari tizimini tashkil etish, 
muomalaga milliy valutani joriy etish, sobiq ittifoq respublikalari bilan
203

---

uzoq yillardan beri davom etib kelgan hisob-kitoblami amalga oshirish 
va boshqa qator vazifalar shular jumlasidandir.
Shuning uchirn ham mamlakatimiz Markaziy bankining tashkil 
etilishi, uning mamlakatda pul muomalasini tartibga solish va kredit 
muassasalari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishi bilan bog‘liq 
vazifalari doimiy ravishda takomillashib, rivojlanib zamonaviy xalqaro 
bank andozalariga o‘tib bormoqda.
Markaziy bank iqtisodiy jihatdan mustaqil boigan, yuridik 
maqomga ega tashkilot hisoblanadi. Markaziy bank o‘z daromadlari 
hisobidan xarajatlami amalga oshiradi. Agar uning xarajatlari 
daromadlarga nisbatan ko‘p boisa, ushbu farq (zarar) davlat budjeti 
hisobidan qoplab beriladi. Hisobot yilining oxirida Markaziy bank 
ixtiyorida qolgan ortiqcha mablag‘ (foyda) to‘lig‘icha davlat budjeti 
hisobiga o‘tkazib beriladi.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Markaziy banki tashkil topganidan 
buyon hisobot yilini moliyaviy zarar bilan qoplamagan, aksincha hisobot 
yilning so‘nggida juda katta miqdordagi mablag‘ni davlat budjetiga 
o‘tkazib kelmoqda.
Markaziy bankning asosiy daromad manbalari sifatida tijorat 
banklariga beriladigan qayta moliyalash hisobidan oladigan foizlar, 
hukumatning oltin va valuta zaxiralarini tasarruf etishdan oladigan 
foizlar, tijorat banklari dan iqtisodiy me’yorlami buzganligi uchun 
undiradigan jarimalari, tijorat banklari elektron to io v tizimidan 
foydalanganliklari uchun toiaydigan toiovlari va boshqa manbalami 
keltirish mumkin.
Mustaqillikning dastlabki yillarida tashkil etilgan 0 ‘zbekiston 
Markaziy banki qisqa muddat ichida banklaming banki sifatida juda 
katta ishlami amalga oshirdi, shuningdek, uning faoliyati takomillashib 
va rivojlanib bordi. Buning natijasida uning faoliyatini amalga oshirish, 
huquq va majburiyatlarini belgilaydigan alohida huquqiy hujjatni qabul 
qilish zaruriyati vujudga keldi. Natijada 1995 yil 21 dekabrda 
« 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonun qabul 
qilindi. Ushbu qonun 9 ta boiim va 60 ta moddadan iborat boiib, 
Markaziy bankning maqsadi, majburiyat va huquqlarini belgilaydi, 
shuningdek, Markaziy bankning barcha faoliyat turlari mazkur qonunda 
aniq va ravshan qilib belgilab qo‘yildi.
Mazkur qonunga ko‘ra, Markaziy bank tijorat faoliyati bilan 
shug‘ullanishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlarga moliyaviy yordam
204

---

ko‘rsatishi va ulaming kapitaJini shakllantirishda ishtirok etishi 
taqiqlanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 30 - moddasiga asosan 
Markaziy bank va uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkent shahridagi bosh boshqarmalari, shuningdek 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining muassasalari barcha soliqlar va 
boshqa majburiy to‘lovlami to‘lashdan ozod qilinadi, yagona ijtimoiy 
to‘lov bundan mustasno.
Markaziy bank mamlakat banklarining banki hisoblanib, to‘g ‘ridan
- to‘g ‘ri aholi va mijozlarga bank xizmatlarini ko‘rsatmaydi. «Markaziy 
bank to‘g‘risida»gi Qonunning 31 - moddasida belgilangan holatlar 
bundan mustasno. Unga ko‘ra Markaziy bank, qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan tartibda va shartlarda davlat hokimiyati va boshqaruv 
organlari, ayrim davlat qo‘mitasi va muassasalari, shuningdek, o'zining 
huzundagi 
korxonalar, 
muassasalar va tashkilotlaming 
asosiy 
hisobvaraqlariga xizmat ko'rsatish bo‘yicha bank operatsiyalaiini 
amalga oshirishi mumkin.
Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valutaning barqarorligini 
ta’minlashdan iborat bo‘Iib, ushbu maqsadni amalga oshirish uchun 
quyidagi vazifalami amalga oshiradi:
• monetar siyosatni hamda valutani tartibga solish sohasidagi 
siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
• 0 ‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblaming samarali tizimini 
tashkil etish va ta’minlash;
• banklar, kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari va 
garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, 
kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari va garovxonalami nazorat 
qilish, qimmatli qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash;
• 0 ‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin - valuta rezervlarini, 
kelishuvga binoan hukumat rezervlarini qo‘shgan holda, saqlash va 
tasarruf etish;
• mamlakatda yagona emission organ vazifasini amalga oshiradi.
Markaziy bank o‘tgan yil faoliyatini mustaqil auditor tashkilotlar
tekshiruvidan 
keyin 
hisobotni 
keyingi 
yilning 
15 
mayidan 
kechiktirmasdan Oliy Majlis Senati ko‘rib chiqishi uchun taqdim etadi 
va hisobot beradi.
Markaziy bankning oliy organi uning Boshqaruvidir. Boshqaruv 
Markaziy bank siyosati va faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini belgilab
205

---

beradi, bankni boshqaradi. Boshqaruv o‘n bir kishidan iborat boiadi. 
Boshqaruv tarkibiga Markaziy bank Raisi, uning o‘rinbosarlari, 
shuningdek, bankning asosiy boiinm a rahbarlari kiradi.
Boshqaruvning majlislari oyiga kamida bir marta o'tkazib turiladi, 
boshqaruv majlisida quyidagi masalalar ko‘rib chiqiladi va hal etiladi: /
• monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlarini, shu jumladan. 
Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari koiami, Markaziy 
bankning hisob va ssuda berishdagi foiz stavkalari hamda banklaming 
Markaziy bankdagi majburiy rezervlari normasini belgilaydi;
• Markaziy bankning nomiativ hujjatlarini tasdiqlaydi;
• Markaziy bankning xalqaro tashkilotlardagi ishtiroki masalasini 
hal qiladi;
• banknotlar va tangalaming nominal qiymati va namunalarini, 
shuningdek, pul belgilarini muomaladan chiqarish shartlarini belgilaydi;
• 0 ‘zbekiston Respublikasi Hukumatiga beriladigan ssudalar 
miqdori va shartlarini tasdiqlaydi;
• banklar uchun iqtisodiy normativlami va kredit uyushmalari, 
mikrokredit tashkilotlari hamda garovxonalar uchun moliyaviy 
operatsiyalar o‘tkazish qoidalarini tasdiqlaydi, shuningdek, ularga rioya 
etilishini ko‘rib chiqadi;
• bank faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziyalar berish va 
ulami chaqirib olish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi, kredit uy ushmalari, 
mikrokredit tashkilotlari va garovxonalar faoliyati, shuningdek, 
qimmatli qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarish litsenziyalanishini amalga 
oshiradi;
• Markaziy bankning tashkiliy tuzilmasini belgilaydi;
• Markaziy bank muassasalari hamda korxonalarini tashkil etadi, 
qayta tuzadi va tugatadi;
• Markaziy bank xarajatlari va daromadlari smetasini tasdiqlaydi;
• Markaziy bankning yillik va moliya hisobotlarini ko‘rib chiqadi;
• Markaziy bankning tarkibiy boiinmalari, muassasalari va 
korxonalari rahbarlarini tasdiqlaydi;
• Markaziy bank tarkibiy boiinmalari, uning muassasalari va 
tashkilotlari rahbarlarining hisobotlari hamda maruzalarini tinglaydi;
• Markaziy bank xodimlarini ishga yollash, ishdan bo‘shatish, 
ulaming mehnatiga haq toiash shartlarini, shuningdek ulaming kreditlar
206

---

I olishi va aksiyalar sotib olishi tartibini qonun hujjatlariga muvofiq 
belgilaydi;
• 
Markaziy bank vakolati doirasidagi boshqa masalalami ko‘rib 
chiqadi va hal qiladi,
Xulosa qilib aytganda, 0 ‘zbekiston Markaziy banki mamlakat 
banklarining banki hisoblanib, milliy valutaning barqarorligiga, kredit 
muassasalarining moliyaviy jihatdan barqaror faoliyat yuritishiga mas’ul 
bo‘lgan davlatning moliyaviy tashkiloti hisoblanadi.