A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova

14-MAVZU. MEXANIK VA ELETROMAGNIT TEBRANISHLAR

O’zgaruvchan elektr toki

Bir jinsli magnit maydonda o’zgarmas tezlik bilan aylanuvchi ramkaning ko’ndalang kesim yuzasini kesib o’tuvchi magnit induksiya oqimi ham, yo’nalishi ham miqdor jihatdan doiraviy o’zgaradi. Vaqt o’tishi bilan kattalik jihatdan ham o’zgarib turuvchi tokka o’zgaruvchan tok deyiladi.

Ramkani uzluksiz aylantirilganda induksiya E.Yu.K. doiraviy o’zgaradi. E.Yu.K. ning berilgan vaqtdagi qiymatiga uning oniy yoki eng katta qiymati deyiladi.

e  
max

sin t  

max

sin ^2 t ;

T

_{ } ^ max

Tok kuchi bilan kuchlanishning oniy qiymatlari va maksimal qiymatlari orasidagi bog’lanish.

i  I
max

sin t  I

max

sin ^2 t ;

T

^Ief

_ ^I max _.

u  U
max

sin t  U

max

^{sin 2 t ;} U

_T ef

_ ^U max _.

Aktiv qarshilik

Elektr energiyasining zanjirdagi tokning qaytmas issiqlik energiyasiga aylanishiga sabab bo’luvchu elektrik zanjir qarshiligini aktiv

qarshilik deb ataladi.

^I max

_ ^U max

r

O’zinduksiya hodisasi natijasida sodir bo’lgan qarshilikka induktiv qarshilik deb ataladi va X_L bilan belgilanib Om hisobida o’lchanadi. Bu faqat o’zgaruvchan tok zanjirida bo’lib, o’zgarmas tok zanjirida nolga

teng.

X _L  L ;

I  ^UL

X _L

 ^UL .

L

Aktiv va induktiv qarshiliklarni ketma-ket ulash

Kuchlanishning haqiqiy qiymati

U  ^;   arctg ^{X L .}

r

To’la qarshilik ^{Z  } .

Om qonuni

I  ^U  ^U .

Z

Aktiv va sig’im qarshiliklarni ketma-ket ulash

O’zgaruvchan tok zanjiriga C sig;im ulanishi natijasida hosil bo’ladigan qarshilikka sig’im qarshilik deyiladi. X_C – sig’im qarshilik

sig’im C ga o’zgaruvchan tokning aylanma chastotasi  ga teskari

proporsional. X  ¹ .

^C C

Zanjirda bitta sig’im qarshiligi ulanganda Om qonuni

I  ^UC

_XC

 U_C

C .

To’la qarshilik Z  

^;   ^{1 .}

Om qonuni

I  ^U  ^U Z

_XP- reaktiv qarshilik bo’lib, induktiv va sig’imni o’zichiga olgan zanjirning elektr va magnit maydonlari o’zgarishiga ko’rsatgan yig’indi reaksiyasidek, hisoblanuvchi umumiy qarshiligi tushiniladi.

Z   ^.

_XL va X_C qarshiliklar teng bo’lganda reaktiv qarshilik nolga teng bo’ladi, shuning uchun kuchlanish va tok kuchi vektorlari orasida fazalar siljishi bo’lmaydi. Bu hol kuchlanishlar rezonansi deyiladi.

X _L  X_C

 L  ¹

c

   ^2

T

 2  T  ^2



 2 .

Transformator

Transformator deb, o’zgarmas chastotada, o’zgaruvchan tok kuchlanishini va tok kuchini o’zgartiruvchi asbobga aytiladi. Uni 1876- yilda Yablochkov tomonidan ixtiro qilingan. Transformator yumshoq po’latdan yoki ferritdan yasalgan berk o’zak va unga kiydirilgan, bir- biridan izolyatsiyalangan o’ramlar soni turlicha ikkita g’altak(chulg’am)dan tuzilgandir.Transformator chulg’amlarida hosil bo’luvchi induksion E.Yu.K, chulg’amdagi kuchlanishlar ham, chulg’amning o’ramlar soniga to’g’ri proporsional.

_{1 } U₁

₂ U<sub>2

</sub> N₁ N₂

Birlamchi chulg’amdagi o’ramlar soni N₁ ning ikkilamchi chulg’amdagi o’ramlar soni N₂ ga bo’lgan nisbati (k) ga transformatsiyalash koeffisenti deyiladi.

k= ^1

<sub>2

</sub> U<sub>1

U2

</sub> N₁ N<sub>2

</sub> l₁ l₂

Masalalarni yechish uchun uslubiy ko‘rsatmalar

Erkin so‘nuvchi tebranishlar bo‘yicha masalalar yechishda ularni tebranish davri so‘nish koeffitsiyentiga bog‘liqligini va xsusiy tebranish

davridan kattaligini, chastotalari esa xsusiy chastotadan kichikligini hisobga olish kerak.

Ko‘p masalalarda muhit qarshiligi kichikligidan muhitningchastota va davriga ta`siri e`tiborga olinmaydi (²_о²)’tebranisni xsusiy tebranishdek qaraladi.

Ko‘pgina masalalarda sistema uchun tebranishning logarifmik dikrimenti yoki so‘nish koeffitsiyenti ifodasini keltirish zarur. Bunga erishish uchun vaqtni xar-hil momentlari uchun amplituda ifodalari yozilib, so‘ngra ularning nisbati aniqlanadi.

Elektr tebranishlarda ham zaryad, tok kuchi va kuchlanishlar amplitudalarining nisbatini olishda shunday yo‘l tutiladi.

Asosan mexanik va elektromagnit tebranishlar uchun, masalalar ishlash usullari, qonuniyatlari, tenglamalar ko‘rinishi bir biriga o‘xshash bo‘lib, ularda zaryad siljishga mos keladi, induktivlik - massaga, sig‘im - kvazielastik kuch koeficientiga teskari kattakikka, omiy qarshilik - muxit qarshilik koeficientiga o‘xshash kattaliklardir.