A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova

Paralel ulash deb o’tkazgichlarning bir uchi bir tugunga,ikkinchisi esa boshqa tugunga ulangan o’tkazgichlar sistemasiga aytiladi.

1. 
   U=const U=U₁=U₂=…=U_n
   
2. 
   Tok kuchi qism toklari yig’indisi teng I=I₁+I₂+…+I_n
   
3. 
   Tok kuchlari tarmoq qarshiligiga teskari proporsional.
   

1 _ 1 _ 1

R R₁ R₂

 ...  ¹ ;

_Rn

^Ik k

 I₀ n ;

^Rpar

 ^R .

n

n-ta o’tkazgich ketma-ketdan parallel ulashga o’tkazilsa qanday hosil bo’ladi.

^Rk k

 R₀ n ;

^Rpar

 ^R ;

n

^Rpar

_ ^Rk k _;

n2

^Rk k

^{ R}par

n² .

Simni ikkiga bo’lib parallel ulasak qarshilik quyidagicha bo’ladi:

R
^{Rpar } ₂2

_ ^Rk k _.

4

Qo’shimcha qarshilik quyidagiga teng: R_q  R₀ (n 1) .

Shunt R₀ qarshilikli ampermetrning ko’rsatishini, ya’ni undan o’tayotgan tok kuchini n marta ko’paytirish uchun unga parallel qiliq resistor(shint) ulangan bo’lsin.

I  I₀

• 
  I _sh
  

; U=I₀R₀=I_shR_sh; yoki

^I sh

 I₀ ;

R₀

R
sh

n  ^I I₀

 1

R_{0 ;}

Rsh

^Rsh

 ^R0 .

n 1

Tok manbalari. Elektr yurutuvchi kuch

O'tkazgichga eletr tokini vujudga keltirish uchun o'tkazgich ichidaelektr maydon hosil bo'lishi shartdir.Bu vazifani tok manbalari bajaradi. (xilma-xil)

Elektr tok manbalari turli-tuman bo'lib,ularning barchasida musbat va manfiy zaryadlarni ajratish ishi bajariladi. Ajratilgan zaryadlar tok manbaining qutblarida to'planadi.

Qutb deb manbaning klemma (qisqich) lar orqali o'tkazgichlarga ulanadigan joylariga aytiladi.Tok kuchini bir qutbi musbat, ikkinchi qutbi manfiy zaryadlanib, ular orasida ichki elektr maydon hosil bo'ladi.

Elektr toki bilan ishlaydigan elektr dvigatellar,lampalar,plitalar,turli- tuman asboblar elektr energiya iste’molchilari deyiladi.

Tashqi kuchlarning ta’siri E.YU.K deb ataladi. Muhim fizik kattalik bilan xarakterlanadi. Manbaning E.YU.K deb bir birlik musbat zaryadni yopiq zanjir bo'ylab ko'chirishda tashqi kuchning bajargan ishiga miqdor jihatdan teng bo'lgan fizik

kattalikka aytiladi

  ^A

q

. Manbaning E.YU.K i zanjir ochiq

bo'lganda uning qutblarida potensiallar ayirmasiga teng bo'ladi.

Zanjirning butun qismi uchun Om qonuni quyidagicha ifodalanadi-

_{I } 

R  r

  U_R

 U_r

 JR  ir  I (R  r) .

Yopiq zanjirdan o’tayotgan tokning kuchi manbaning E.YU.K ga to’g’ri proporsional, ichki va tashqi zanjir qarshiliklari yig’indisiga teskari proporsional.

Ketma-ket, aralash va parallel ulanganda tok kuchi quyidagicha bo’ladi.

I  ^{ k}

R  r<sub>k

</sub> n _{0 ;}

R  nr<sub>k

I </sub> ^ par

^{R  r}par

_ n _{0 ;}

R  ^r0

n

_{I } ^ aral _.

R  ⁿ r

m

O’zgarmas tok ishi va quvvati

O’tkazgichda elektr toki o’tganda zaryad katta potensialli nuqtadan kichik potensialli nuqtaga ko’chadi. O’tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi-kuchlanishga teng bo’lganda vaqt birligi ichida zaryadning o’tkazgich bo’ylab ko’chirishda bajargan ishi quyidagiga teng.

  

 ²  ^U 2

; to’la ish

     ² 

 ^U 2 ^;

A qU IUt Pt

I Rt t

R

1. 
   q I t I (R
   

r)t

(R  r) ^t

Elektr tokining quvvati deb vaqt birligi ichida tokning bajargan

ishiga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi.

P  ^A  IU t

 ²  ^U 2 ^{; to’la quvvat}

R

I

R

P  ^A 

t

I 

I ² (R

 r) 

_ 2 _.


(R  r)

Joul-Lens qonuni. O’tkazgichdan tok o’tganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori, tok kuchining kvadrati bilan o’tkazgich qarshiligi va

tok o’tish vaqtining ko’paytmasiga teng.

 ² 

 ^U 2 ^;

 ² 

   ^ 2 ^.

Q I Rt

IUt t

R

Q I (R

18. 
    t I t
    

R  r ^t

Tok manbaining F.I.K. i deb, foydali ishni manbaning sarflangan to’liq

energiyasiga nisbatiga aytiladi.

  ^Af

A_t

100%  ^U 100% 



R

R  r

100% .

Qisqa tutashuv. Generator qutblarini juda kichik qarshilikli

o’tkazgich bilan tutashtirish qisqa tutashuv deyiladi.

Syuqliklarda elektr toki

^I max

 ^ .

r

Ionli elektr o’tkazuvchanlik ega bo’lgan eritmalarga elektrolitlar

deyiladi.

Elektroliz vaqtida elektrodalarda ajralgan moddaning massasi elektrolit orqali o’tayotgan zaryadga to’g’ri proporsional. m=kq

k-proporsionallik koeffisenti bo’lib, u elektrodlarning shakliga ham, orasidagi masofaga ham, tokning kuchiga ham, temperatura, bosimga ham bog’liq bo’lmasdan, turli moddalar uchun turlicha bo’lib, u

moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti deyiladi.

k  ^{m .}

q

Moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti deb elektrolitdan bir birlik elektr zaryadi o’tganda elektrodda ajralgan moddaning massasiga teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi.

m  kIt ; soni.

k  Cx  ^{A 1} ;

n F

F  qN_A

 1,6 10^19 Kl  6,02310²³

1


mol

 96500

Kl mol

- Faradey

MASALALAR YECHISH UCHUN USLUBIY KO‘RSATMALAR

1. 
   Umumlashgan Om qonunini integral ko‘rinishda qo‘llanganda elektr toki bajargan ishini va quvvatini aniqlashda manbaning E.Yu.Ki,
   

kuchlanish va potensiallar ayirmasi orasidagi farqlarga e’tibor bering. Bu kattaliklarning har biri bilan birlik zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ishni aniqlash mumkin. Lekin potensiallar farqi bu Kulon kuchlarining bajargan ishi, E.Yu.K- bu tashqi kuchlarning bajargan ishi, kuchlanish esa, bu Kulon va tashqi kuchlarning birgalikda bajargan ishi bo‘lib u tok kuchining zanjir to‘la qarshiligiga ko‘paytmasiga teng.

2. 
   O‘tkazgichlari ketma-ket va parallel ulangan zanjirdan o‘tayotgan tok (ya'ni zaryad) faqat ketma-ket ulangandagina zanjirning hamma qismida bir hil bo‘ladi. Kuchlanish esa har hil bo‘lib, ularning yig‘indisi zanjirdagi umumiy kuchlanishni beradi.
   

Zanjirning har hil nuqtalarini, qarshiligini e'tiborga olinmaydigan darajada kichik bo‘lgan o‘tkazgichlar bilan ulab, ularni potensiallarini tenglashtirish mumkin. O‘tkazgichlarni parallel ulanganda zanjirdagi kuchlanish umumiy bo‘ladi, lekin zanjiridagi tok o‘tkazgich qarshiliklariga proporsional ravishda taqsimlanadi.

3. 
   Tarmoqlangan zaryadlar uchun Kirxgof qonunlari asosida tenglamalar tuzishda zanjirdagi toklarni yo‘nalishlarini strelkalar bilan ko‘rsatish qulaylik tug‘diradi. Zanjirni aylanishda odatda soat strelkasi yo‘nalishi "+" musbat yo‘nalish qilib qabul qilingan. Bu yo‘nalishda kelayotgan tok kuchi va uning IR ko‘paytmasi "+" musbat deb olinadi, manbadan o‘tilayotganda manfiy qutbdan musbatga o‘tilsa E.Yu.K. musbat "+" deb olinadi .