|
Butun olam tortishish qonuni
Tabiatda mavjud bo’lgan barcha jismlar o’rtasida yuzaga keladigan
tortishish xarakteridagi kuchlar
gravitsion kuchlar
deyiladi. 1687-yilda
I.Nyuton kashf qilgan.
Ikki jism orasidagi o’zaro ta’sir kuchi shu jism massalarining
ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, ular orasidagi masofaning kvadratiga
teskari proporsional.
gravitsion doimisi
Sayyoralar uchun erkin tushish tezlanishi.
.
mg
P
=
R
m
R
m
F
F
q
m
i
m
2
2
.
.
ω
υ
=
=
=
)
(
2
.
R
g
m
F
P
Q
q
m
υ
−
=
−
=
)
(
2
.
R
g
m
F
P
Q
q
m
υ
+
=
+
=
gR
mg
R
g
m
P
Q
n
2
2
1
)
(
υ
υ
+
=
+
=
=
d
h
gR
g
a
tg
=
=
=
2
υ
α
α
υ
gRtg
=
gR
d
h
2
υ
=
2
2
1
R
m
m
G
F
=
2
2
11
10
67
,
6
kg
m
N
G
⋅
⋅
=
−
2
2
R
V
G
R
M
G
g
ρ
=
=
35
Yer sirtidan h balandlikda erkin tushish tezlanishi.
.
Kosmik tezliklar
Raketalarning kosmik fazoda, qo’yilgan maqsadga binoan
harakatlana olishi uchun ularga berilgan boshlang’ich tezliklarga
kosmik
tezliklar
deyiladi.
Jismni Yer sirti yaqinida aylana bo’ylab harakatlanishi uchun zarur
bo’lgan gorizontal
tezlikka
birinchi kosmik tezlik
deyiladi.
.
Yerning tortish sferasidan chiqib ketib, Quyoshning sun’iy yo’ldoshi
bo’lib, harakatlana olishi uchun zarur bo’lgan boshlang’ich tezlikka
ikkinchi kosmik tezlik
deyiladi.
Quyoshning tortish sferasidan chiqib ketib, Galaktikaning sun’iy
yo’ldoshi bo’lib, harakatlana olishi uchun zarur bo’lgan boshlang’ich
tezlikka,
uchinchi kosmik tezlik
deyiladi.
Jism impulsi va kuch impuli
Jism impulsi
deb jism massasining uning harakat tezligiga
ko’paytmasiga miqdor jihatdan teng bo’lgan vector kattalikka aytiladi.
Kuch impulsi
deb jismga ta’sir etayotgan kuchning shu kuch ta’siri
etgan vaqt oralig’i qiymatiga ko’paytmasiga miqdor jihatdan teng bo’lgan
vector kattalikka aytiladi.
Jismlar sistemasining biror qismi tezlik bilan ajralganda unga
qarama –qarshi yo’nalishda yuzaga keladigan harakatga
reaktiv harakat
deyiladi.
- raketaning tezligi.
Elastik urilishda to’qnashishdan so’ng jismlar alohida harakatlanadi,
noelastikda esa birga harakatlanadi.
elastik to’qnashuvdan keyingi tezlik:
.
2
)
(
h
R
M
G
g
+
=
s
km
s
m
gR
R
M
G
k
/
8
/
10
9
,
7
3
1
≈
⋅
=
=
=
υ
s
km
s
m
gR
R
M
G
k
/
2
,
11
/
10
9
,
7
41
,
1
2
2
3
2
≈
⋅
⋅
=
=
=
υ
s
km
k
k
/
7
,
16
12
2
,
11
2
2
2
2
2
3
=
+
=
+
=
υ
υ
υ
[ ]
⋅
=
=
⇒
=
s
m
kg
m
P
m
P
υ
υ
1
2
1
2
υ
υ
m
m
P
P
P
t
F
−
=
−
=
∆
=
∆
⋅
r
g
g
r
m
m
υ
υ =
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
u
+
−
=
υ
υ
36
noelastik to’qnashuvdan keyingi tezlik:
.
biri tinch turgan bo’lsa:
.
Bola tezlik bilan uzunlikdagi qayiqda yursa, qayiq ortga qancha
S masofaga suriladi.
,
,
,
.
Gorizontal bilan burchak hosil qilgan pushka m massali snaryadni
tezlik bilan otsa pushka ortga qancha impuls oladi.
,
.
,
- devorga
burchak ostida kelib urilib qaytsa
jismning impulsi o’zgarishi.
Mavzuga oid topshiriqlar
1.
Bir – biridan r = 10
-10
m masofada turgan ikkita protonning
o‘zaro tortishish kuchi topilsin. Protonning massasi m = 1,67 10
-27
kg.
Protonlar nuqtaviy massalar deb olinsin.
2.
Diametrlari d
1
= 4 sm va d
2
= 6 sm bo‘lgan ikkita mis sharlar bir
– biriga tegib turibdi. Bu sistemaning gravitatsion potensial energiyasi
topilsin.
3.
Jism Erning sun’iy yo‘ldoshi sifatida, uning atrofida aylana
bo‘ylab harakat qilishi uchun, Er sirtidan jismga gorizontal yo‘nalishda
berilgan tezlik, ya’ni birinchi kosmik tezlikning son qiymati topilsin.
4.
Er sharining R radiusini, uning
𝜌𝜌
zichligini va Er sirti yaqinidagi
og‘irlik kuchining g tezlanishini bilgan holda tortishish doimiyligi
hisoblansin.( R=6,4 10
6
m, , g = 9,8 m/s
2
.
)
5.
Bir – biriga tegib turgan 40 sm radiusli ikki alyuminiy sharning
o‘zaro tortishish kuchini hisoblang.(
𝜌𝜌
= 2600 kg/m
3
).
6.
Massalari mos ravishda M = 2 10
30
kg va m = 6 10
24
kg bo‘lgan
Quyosh bilan Er markazlari orasidagi masofa R = 1,5 10
11
m bo‘lsa, ular
orasidagi tortishish kuchi F ni toping. Gravitatsion doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-
11
n m
2
/kg
2
).
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
u
+
+
=
υ
υ
2
1
1
1
m
m
m
u
+
=
υ
υ
l
0
Mu
u)
m(
=
+
+
υ
m
M
m
l
S
u
+
=
=
υ
υ
m
M
m
u
+
=
l
m
M
m
S
+
=
α
υ
α
υ
υ
cos
1
1
1
m
m
Mu
=
=
M
m
u
α
υ
cos
1
=
S
u
M
Ma
F
2
2
=
=
α
υ
cos
2
2
1
m
P
P
P
=
−
=
∆
α
3
5500
м
кг
=
ρ
37
7.
Erning orbital radiusi R = 1,5 10
-11
m, Quyoshning massasi esa M
= 2 10
30
kg. Erning Quyosh atrofidagi harakat tezligi
𝜗𝜗
ni toping.
Gravitatsion doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-11
n m
2
/kg
2
.
8.
Oy Er atrofida
𝜗𝜗
= 1 km/s tezlik bilan harakat qiladi. Erning
massasi M ni toping. Oyning orbital radiusi R = 3,8 10
8
m. Gravitatsion
doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-11
n m
2
/kg
2
.
9.
Har – birining diametri d = 20 sm dan bo‘lgan, bir – biriga tegib
turgan ikkita temir sharning o‘zaro tortishish kuchi aniqlansin.
10.
Venera plpnetasining o‘rtacha zichligi
𝜌𝜌
= 5200 kg/m
3
, radiusi
R = 6100 km. Venera sirtida erkin tushish tezlanishi qanday bo‘lishini
aniqlang.
Talabalarning mustaqil ishlari uchun sinov savollari
1. Nyutonning Butun olam tortishish qonuni ta’riflang va matematik
ifodasini yozing ?
2. Jismning impulsi va kuch impulsi deb nimaga aytiladi ?
3. Kosmik tezliklar son qiymatini ayting ?
4.Impuls va kuch momentlarining saqlanish qonunlari qanday
ta’riflanadi?
FOYDALANISH UCHUN TAVSIYA ETILADIGAN
ADABIYOTLAR
1.
Д
.
В
.
Сивухин
.
Обший
курс
физики
.
Т
-1.
Механика
.
М
.,”
Наука
”, 1974
2.
С
.
П
.
Стрелков
.
Механика
.
М
.,”
Наука
”, 1976.
3.
С
.
Э
.
Хайкин
.
Физические
основы
механики
.
М
.,”
Наука
”, 1976
4.Frish. Umumiy fizika kursi. 1-tom. - T.,”O‘qituvchi”,1970
5.Jdanov. Elementar fizika kursi. 1-tom. T.,”O‘qituvchi, 1975.
38
4-MAVZU.
MEXANIK ISH VA QUVVAT. KUCH MOMENTI VA
INERSIYA MOMENTI
Mexanik ish
deb jismga ta’sir etuvchi kuch vektorining moduli
bilan ko’chish vektorining moduli hamda shu vektorlar yo’nalishlari
orasidagi burchak kosinusining ko’paytmasiga teng bo’lgan fizik
kattalikka aytiladi.
Og’irlik kuchini bajargan ishi:
Energiya
– jism yoki jismlar sistemasining qanday ish bajara olish
qobiliyatini ko’rsatuvchi fizik kattalikdir. Mexanik energiyaning iki turi
mavjud: kinetic(grek. harakat)va potensial(lot. imkoniyat) energiya.
,
Jism qiya tekislikdan tushirganda (+) va chiqayotganda(-) bajarilgan ish.
Yuqoridan tushayotgan jism havoning qarshilik kuchini yengishda
bajargan ishi.
,
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
