A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova, N. M. Jo’rayeva, J. K. Ibragimov



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/146
Sana31.05.2022
Hajmi1,8 Mb.
#623631
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   146
Bog'liq
Умумий физикадан масалалар туплами2

Butun olam tortishish qonuni 
Tabiatda mavjud bo’lgan barcha jismlar o’rtasida yuzaga keladigan 
tortishish xarakteridagi kuchlar 
gravitsion kuchlar 
deyiladi. 1687-yilda 
I.Nyuton kashf qilgan. 
Ikki jism orasidagi o’zaro ta’sir kuchi shu jism massalarining 
ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, ular orasidagi masofaning kvadratiga 
teskari proporsional. 
gravitsion doimisi 
Sayyoralar uchun erkin tushish tezlanishi.

mg
P
=
R
m
R
m
F
F
q
m
i
m
2
2
.
.
ω
υ
=
=
=
)
(
2
.
R
g
m
F
P
Q
q
m
υ

=

=
)
(
2
.
R
g
m
F
P
Q
q
m
υ
+
=
+
=
gR
mg
R
g
m
P
Q
n
2
2
1
)
(
υ
υ
+
=
+
=
=
d
h
gR
g
a
tg
=
=
=
2
υ
α
α
υ
gRtg
=
gR
d
h
2
υ
=
2
2
1
R
m
m
G
F
=
2
2
11
10
67
,
6
kg
m
N
G


=

2
2
R
V
G
R
M
G
g
ρ
=
=


35 
Yer sirtidan h balandlikda erkin tushish tezlanishi.

Kosmik tezliklar 
Raketalarning kosmik fazoda, qo’yilgan maqsadga binoan 
harakatlana olishi uchun ularga berilgan boshlang’ich tezliklarga 
kosmik
tezliklar 
deyiladi. 
Jismni Yer sirti yaqinida aylana bo’ylab harakatlanishi uchun zarur 
bo’lgan gorizontal 
tezlikka 
birinchi kosmik tezlik
deyiladi. 

Yerning tortish sferasidan chiqib ketib, Quyoshning sun’iy yo’ldoshi 
bo’lib, harakatlana olishi uchun zarur bo’lgan boshlang’ich tezlikka 
ikkinchi kosmik tezlik 
deyiladi.
Quyoshning tortish sferasidan chiqib ketib, Galaktikaning sun’iy 
yo’ldoshi bo’lib, harakatlana olishi uchun zarur bo’lgan boshlang’ich 
tezlikka, 
uchinchi kosmik tezlik
deyiladi. 
Jism impulsi va kuch impuli 
Jism impulsi 
deb jism massasining uning harakat tezligiga 
ko’paytmasiga miqdor jihatdan teng bo’lgan vector kattalikka aytiladi. 
Kuch impulsi 
deb jismga ta’sir etayotgan kuchning shu kuch ta’siri 
etgan vaqt oralig’i qiymatiga ko’paytmasiga miqdor jihatdan teng bo’lgan 
vector kattalikka aytiladi. 
Jismlar sistemasining biror qismi tezlik bilan ajralganda unga 
qarama –qarshi yo’nalishda yuzaga keladigan harakatga 
reaktiv harakat 
deyiladi. 
- raketaning tezligi. 
Elastik urilishda to’qnashishdan so’ng jismlar alohida harakatlanadi, 
noelastikda esa birga harakatlanadi. 
elastik to’qnashuvdan keyingi tezlik: 

2
)
(
h
R
M
G
g
+
=
s
km
s
m
gR
R
M
G
k
/
8
/
10
9
,
7
3
1


=
=
=
υ
s
km
s
m
gR
R
M
G
k
/
2
,
11
/
10
9
,
7
41
,
1
2
2
3
2



=
=
=
υ
s
km
k
k
/
7
,
16
12
2
,
11
2
2
2
2
2
3
=
+
=
+
=
υ
υ
υ
[ ]



 ⋅
=
=

=
s
m
kg
m
P
m
P
υ
υ
1
2
1
2
υ
υ
m
m
P
P
P
t
F

=

=

=


r
g
g
r
m
m
υ
υ =
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
u
+

=
υ
υ


36 
noelastik to’qnashuvdan keyingi tezlik: 

biri tinch turgan bo’lsa:

Bola tezlik bilan uzunlikdagi qayiqda yursa, qayiq ortga qancha 
S masofaga suriladi. 
,
,
,

Gorizontal bilan burchak hosil qilgan pushka m massali snaryadni 
tezlik bilan otsa pushka ortga qancha impuls oladi. 
,
.
,
- devorga 
burchak ostida kelib urilib qaytsa 
jismning impulsi o’zgarishi. 
 
 
 
Mavzuga oid topshiriqlar 
1.
Bir – biridan r = 10
-10
m masofada turgan ikkita protonning 
o‘zaro tortishish kuchi topilsin. Protonning massasi m = 1,67 10
-27
kg. 
Protonlar nuqtaviy massalar deb olinsin. 
2.
Diametrlari d
1
= 4 sm va d
2
= 6 sm bo‘lgan ikkita mis sharlar bir 
– biriga tegib turibdi. Bu sistemaning gravitatsion potensial energiyasi 
topilsin. 
3.
Jism Erning sun’iy yo‘ldoshi sifatida, uning atrofida aylana 
bo‘ylab harakat qilishi uchun, Er sirtidan jismga gorizontal yo‘nalishda 
berilgan tezlik, ya’ni birinchi kosmik tezlikning son qiymati topilsin. 
4.
Er sharining R radiusini, uning
𝜌𝜌
zichligini va Er sirti yaqinidagi 
og‘irlik kuchining g tezlanishini bilgan holda tortishish doimiyligi 
hisoblansin.( R=6,4 10

m, , g = 9,8 m/s
2


5.
Bir – biriga tegib turgan 40 sm radiusli ikki alyuminiy sharning 
o‘zaro tortishish kuchini hisoblang.( 
𝜌𝜌
= 2600 kg/m
3
). 
6.
Massalari mos ravishda M = 2 10
30
kg va m = 6 10
24 
kg bo‘lgan 
Quyosh bilan Er markazlari orasidagi masofa R = 1,5 10
11
m bo‘lsa, ular 
orasidagi tortishish kuchi F ni toping. Gravitatsion doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-
11
n m
2
/kg
2
). 
2
1
2
2
1
1
m
m
m
m
u
+
+
=
υ
υ
2
1
1
1
m
m
m
u
+
=
υ
υ
l
0
Mu
u)
m(
=
+
+
υ
m
M
m
l
S
u
+
=
=
υ
υ
m
M
m
u
+
=
l
m
M
m
S
+
=
α
υ
α
υ
υ
cos
1
1
1
m
m
Mu
=
=
M
m
u
α
υ
cos
1
=
S
u
M
Ma
F
2
2
=
=
α
υ
cos
2
2
1
m
P
P
P
=

=

α
3
5500
м
кг
=
ρ


37 
7.
Erning orbital radiusi R = 1,5 10
-11
m, Quyoshning massasi esa M 
= 2 10
30
kg. Erning Quyosh atrofidagi harakat tezligi
𝜗𝜗
ni toping.
Gravitatsion doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-11
n m
2
/kg
2

8.
Oy Er atrofida
𝜗𝜗
= 1 km/s tezlik bilan harakat qiladi. Erning 
massasi M ni toping. Oyning orbital radiusi R = 3,8 10
8
m. Gravitatsion 
doimiy
𝛾𝛾
= 6,67 10
-11
n m
2
/kg
2

9.
Har – birining diametri d = 20 sm dan bo‘lgan, bir – biriga tegib 
turgan ikkita temir sharning o‘zaro tortishish kuchi aniqlansin. 
10.
Venera plpnetasining o‘rtacha zichligi
𝜌𝜌
= 5200 kg/m

, radiusi
R = 6100 km. Venera sirtida erkin tushish tezlanishi qanday bo‘lishini 
aniqlang. 
 
Talabalarning mustaqil ishlari uchun sinov savollari 
1. Nyutonning Butun olam tortishish qonuni ta’riflang va matematik 
ifodasini yozing ?
2. Jismning impulsi va kuch impulsi deb nimaga aytiladi ? 
3. Kosmik tezliklar son qiymatini ayting ? 
4.Impuls va kuch momentlarining saqlanish qonunlari qanday 
ta’riflanadi? 
FOYDALANISH UCHUN TAVSIYA ETILADIGAN 
ADABIYOTLAR 
1. 
Д
.
В
.
Сивухин

Обший
курс
физики

Т
-1. 
Механика

М
.,”
Наука
”, 1974 
2. 
С
.
П
.
Стрелков

Механика

М
.,”
Наука
”, 1976. 
3. 
С
.
Э
.
Хайкин

Физические
основы
механики
.
М
.,”
Наука
”, 1976 
4.Frish. Umumiy fizika kursi. 1-tom. - T.,”O‘qituvchi”,1970 
5.Jdanov. Elementar fizika kursi. 1-tom. T.,”O‘qituvchi, 1975. 
 
 
 


38 
4-MAVZU.
MEXANIK ISH VA QUVVAT. KUCH MOMENTI VA 
INERSIYA MOMENTI
Mexanik ish
deb jismga ta’sir etuvchi kuch vektorining moduli 
bilan ko’chish vektorining moduli hamda shu vektorlar yo’nalishlari 
orasidagi burchak kosinusining ko’paytmasiga teng bo’lgan fizik 
kattalikka aytiladi. 
Og’irlik kuchini bajargan ishi:
Energiya 
– jism yoki jismlar sistemasining qanday ish bajara olish 
qobiliyatini ko’rsatuvchi fizik kattalikdir. Mexanik energiyaning iki turi 
mavjud: kinetic(grek. harakat)va potensial(lot. imkoniyat) energiya. 
,
Jism qiya tekislikdan tushirganda (+) va chiqayotganda(-) bajarilgan ish. 
Yuqoridan tushayotgan jism havoning qarshilik kuchini yengishda 
bajargan ishi. 
,


Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   146




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish