A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Faoliyat turlaridan olinadigan daromadlarning
guruhlanishi
Agar korxona o ‘z faoliyatini zarar bilan yakunlasa moliyaviy holati 
yomonlashib, korxona inqirozga yuz tutishi mumkin.
Zarar - bu xarajatlaming daromadlarga nisbatan o ‘sish i124. Zarar -
bu xarajatlam ing daromadlardan oshishidir, natijada kapitalning 
kamayishi vujudga keladi. Demak, zaraming oldini olish uchun 
xarajatlaming daromadlar oshishiga y o i qo‘ymaslik kerak. Asosiy 
faoliyat daromadi asosan mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan 
tushum va operatsion daromadlardan tashkil topadi.
124 Financial and m anageri accounting, 12 e, Carl S.W arren, Jam es M .Reeve, Janathan 1102 page
550

---

Asosiy faoliyat daromadining keyingi tarkibiy qismi — bu asosiy 
faoliyatning boshqa (operatsion) daromadlaridir. Bunga asosiy vositalar 
va boshqa 
mol-mulkni sotishdan tushgan daromad, undirilgan yoki 
qarzdorlar tomonidan e ’tirof etilgan har xil jarimalar va vaqtida 
to ‘lanmagan qarzlar, hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi, 
da’vo bildirish muddati 
o ‘tgan kreditorlik qarzlarini hisobdan 
chiqarishdan olingan daromadlar va xolisona moliyaviy yordamlar kabi 
moddalar kiradi.
Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar - bu daromadlami 
ishlab chiqarish bilan b o g iiq xarajatlar va xarajatlami kamaytiradigan 
daromadlar, imtiyozlar va chegirmalar hisobidan olinadigan barcha 
daromadlami o ‘z ichiga oladi125.
Asosiy faoliyat daromadi korxona yalpi daromadining salmoqli 
ulushini tashkil qilishi uning muhim k o ‘rsatkichi sifatida xo‘jaligining 
kelgusida rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Moliyaviy faoliyat 
daromadi tarkibini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: dividendlar va 
boshqa korxonani tashkil qilishda ulushli qatnashishdan olingan 
daromadlar, qimmatli qog‘ozlar va qarz m ablagiari bo ‘yicha olingan 
daromadlar, valyuta va valyuta muomalalari bo‘yicha daromadlar, 
mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar, qimmatli qog‘ozlarga 
yo‘naltirilgan va boshqa moliyaviy m ab lagiam i qayta baholashdan 
olingan daromadlar, olingan royalti, moliyaviy faoliyatning boshqa 
daromadlari.
Daromadlaming bunday guruhlanishi, xo‘jalik subyektining turli 
xil faoliyatidan olingan daromadlarini hisobotda alohida ko‘rsatish 
zarurati bilan izohlanadi. Bu korxona faoliyati bilan qiziquvchi 
tomonlar uchun zarur m aium otlam i shakllantirish imkonini beradi.
Favqulodda daromad (zarar) - x o ‘jalik subyektining odatdagi 
faoliyatidan aniq farq qiladigan, y a’ni tez-tez yoki muntazam sodir 
boim aydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar 
yoki xarajatlar126.
F in a n c ia l a n d m a n a g e ri a c co u n tin g , 12 e, C arl S .W a rre n , J a m e s M .R e ev e , J a n a th a n 1103 p a g e
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si M o liy a v a z irlig i to m o n id a n 2 5 .0 8 .1 9 9 8 y ild a ta s d iq la n g a n 3 -so n B H M S “ M o liy a v iy
n a tija la r t o ‘g ‘r isid ag i h iso b o t” 5-b an d i.
551

---

Korxona faoliyatining sof moliyaviy natijasini aniqlash uchun 
hisobot davrida qilingan barcha sarf va xarajatlar to‘g ‘ri taqsimlanishi 
lozim.
Barcha xarajatlar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar 
tannarxiga kiritiladigan xarajatlarga va tannarxga kiritilmaydigan, ammo 
davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlarga boMinishi zarur.
Davr xarajatlari, soliq to‘laguncha bo‘lgan foydani hisoblashda 
inobatga olinadi. Bundan tashqari moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi 
hisobotda moliyaviy faoliyat va favqulodda holat bo‘yicha xarajatlar 
ham alohida k o ‘rsatiladi.
X o ‘jalik umumiy faoliyati - xo‘jalikning har qanday tadbirkorlik 
faoliyati bo‘lib, uning oddiy faoliyati, shuningdek xo‘jalikning 
kelgusidagi 
taraqqiyotga, 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyekt 
iqtisodiy 
foydalami mustahkamlash va o ‘stirishga qaratilgan faoliyatidan 
iborat127.
Moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobotning mohiyati shundan 
iboratki, u korxona faoliyati to ‘g ‘risidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlami 
shakllantirish bilan birgalikda uning samaradorligi va moliyaviy 
barqarorligini tavsiflash uchun zarur m a’lumotlarini ham o ‘zida aks 
ettiradi. Moliyaviy natijalami aniqlash va ular to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar 
berish moliyaviy hisobot m a’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun o ‘ta 
ahamiyatlidir. Shuning uchun ham har qanday tuzumda faoliyat 
yuritayotgan 
xo‘jalik 
subyektlar 
o ‘z 
faoliyatlarining 
moliyaviy 
natijalarini aniqlaydilar.
Moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotning moddalarini hamda 
barcha xo ‘jalik yurituvchi subyektlar “Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida”gi 
Qonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga muvofiq ravishda hisobotni 
tuzish va taqdim etishlari uchun bu moliyaviy natijalami tasnif etishni 
bayon qilish uchun “Moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobot” nomli 3- 
son buxgalteriya hisobi milliy standard qabul qilingan. Bu esa turli 
davrlarga doir hisobot m a’lumotlarini boshqa xo‘jalik yurituvchi 
subyektlaming shunga o ‘xshash hisoblari bilan qiyoslashni ta ’minlaydi.
127 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i M o liy a v a z irlig i to m o n id a n 2 5 .0 8 .1 9 9 8 y ild a ta s d iq la n g a n 3 - s o n B H M S “M o liy a v iy
n a tija la r t o ‘g ‘r is id a g i h is o b o t” 5-band i.
552

---

Moliyaviy ko ‘rsatkichlar faoliyatning daromadlari va xarajatlarini 
operatsion va operatsion b o ‘lmagan faoliyat orqali qanday amalga 
oshirishi haqida qisqacha m a’lumot beradi. Bundan tashqari, m a’lum bir 
hisobot davri mobaynida yuzaga kelgan aniq foyda yoki zarar, odatda 
moliyaviy chorak yoki yil davomida k o ‘rsatadi.
Iqtisodiyotni 
modemizatsiya 
qilish 
sharoitida 
mamlakat 
rivojlanishining asosi, korxona faoliyati samaradorligi k o ‘rsatkichi -
foyda hisoblanadi. 
Foyda xo ‘jalik 
subyektining yashovchanligi 
manbaidir.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15- 
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmatlar)ni 
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 
natijalami shakllantirish tartibi to ‘g ‘risidagi nizom”ga muvofiq xo‘jalik 
yurituvchi 
subyekt 
faoliyatining moliyaviy natijalari 
foydaning 
rasmdagi ko‘rsatkichlari bilan tasniflanadi.
17.2-rasm.