|
547
17-BOB. MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI
17.1. Moliyaviy natijalar hisobining maqsadi hamda vazifalari
Iqtisodiyotni modemizatsiya qilish sharoitida ishlab chiqarish,
xizmat ko‘rsatish va boshqa faoliyatlaming natijasi sifatida foyda olish
asosiy maqsad hisoblanadi. Foyda olishga intilish tovar ishlab
chiqaruvchilami mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga, ishlab
chiqarishga ketadigan xarajatlami kamaytirishga undaydi. Foyda olishni
ko‘paytirish jam iyat manfaatiga ham mos keladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va
taqdim etish uchun konseptual asos”ga ko ‘ra, moliyaviy natijalar -
subyektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining
pirovard iqtisodiy yakunidir, yoki boshqacha qilib aytganda, moliyaviy
natijalar - bu x o‘jalik subyektining m a’lum hisobot davrida tadbirkorlik
faoliyati jarayonida
o ‘ziga
qarashli
mablag‘ning
oshishi
yoki
kamayishidir122. Bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha
foydalar va zararlami hisoblash y o i i bilan aniqlanadi.
Yuqoridagi ta ’rifdan ko ‘rinib turibdiki, moliyaviy natijalami
aniqlash uchun m a’lum bir davrdagi olingan daromadlar bilan qilingan
xarajatlami
taqqoslash,
y a’ni
olingan
daromadlardan
qilingan
xarajatlami ayirish lozim.
Moliyaviy natijalar ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy
moliyaviy natijada olingan daromad qilingan xarajat summadan yuqori
bo‘ladi va uni foyda sifatida tan olinadi. Moliyaviy natijada qilingan
xarajat olingan daromad summasidan ortib ketsa, u zarar hisoblanadi..
X o‘jalik subyektining olgan foydasi qancha ko‘p bo‘lsa, mulk
egasi har bir xodimni shuncha ko ‘p rag‘batlantirishga, uni
har
tomonlama kengaytirishga, takror ishlab chiqarish fondlari m ablag‘ini
ko‘paytirishga imkoniyati tu g ‘iladi. Bundan jam iyat ham manfaatdor,
122 “M o liy a v iy h iso b o tn i ta y y o r la s h v a ta q d im e tis h u c h u n k o n s e p tu a l a s o s ” ( 0 ‘z R A V to m o n i r o ‘y x a tg a olin g an ,
№ 1 7 -0 7 /8 6 , 26. 07. 1998 y.)
548
zero xo ‘jalikining olgan foydasi qancha ko‘p b o is a foydadan davlat
byudjetiga toianadigan soliq ham shuncha ko‘p boiadi.
Bizning fikrimizcha, foyda qilingan mehnatning xarakteridan
qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki savdo sohasida yoxud unda band
b o ig a n xodimlar mehnati natijasida yaratiladi.
Foydaning mohiyati xususida gap ketganda uning turlarini ham
yodda tutmoq kerak. Bular tarkibiga tovarlami sotishdan tushgan yalpi
foyda, asosiy savdo faoliyati foydasi, umumxo‘jalik foydasi, tasodifiy
foyda, soliq to iagu n g a qadar foyda, sof foyda, taqsimlanmagan foyda
kabilami kiritish mumkin. Ana shu foydaning turlari asosida qanday
qilib jamiyat, mehnat jam oasi va har bir xodimning iqtisodiy
manfaatlarining mushtarakligini ta’minlash muammosi ham ko‘ndalang
turibdi. Iqtisodiyotni modemizatsiyalash sharoitida foydani taqsimlashda
iqtisodiy jihatdan asoslangan tartibni q o ila sh avvalambor uning
bajaradigan funksiyalarini chuqur va har tomonlama bilishga bo g iiq .
Foyda ko‘rsatkichining xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliya-
xo‘jalik faoliyatini baholovchi sintetik ko‘rsatkichi fimksiyasi xususida
quyidagilami aytish mumkin. Masalan, x o ‘jalik subyektlari ixtiyorida
qolgan so f foyda tarkibida mahsulotlami sotish bilan b o g iiq bevosita
va bilvosita xarajatlar, asosiy faoliyatning boshqa daromadlari va
xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan k o ‘rilgan daromadlar va xarajatlar
q o ld ig i, tasodifiy foyda va zararlar q o ld ig i o ‘z aksini topadi. Shu bois,
ikki avtonom tushuncha bo im ish daromad bilan foydani bir-biriga
o ‘xshatish mumkin emas. Daromad ancha kengroq iqtisodiy kategoriya
hisoblanib, u tovar aylanmasi qiymatiga yaqin turadi.
Fikrimizcha, “Xarajatlar tarkibi to ‘g ‘risid a...”gi nizom 123 asosida
foydaning har bir turi bajaradigan funksiyasini k o ‘rsatish kerak.
Masalan, mahsulot (tovar, ish, xizmat)lami sotishdan tushgan yalpi
daromadning bajaradigan funksiyasi orqali mahsulotlaming shartnoma
bahosiga nisbatan qo‘yiladigan ustama baho darajasini o ‘zgarishini
nazorat qilishimiz mumkin. Fermerlaming asosiy faoliyatdan olgan
123 “M a h su lo t (ish , x iz m a t)la r ish la b c h iq a ris h v a so tis h x a ra ja tla ri ta rk ib i h a m d a m o liy a v iy n a tija la m i s h a k lla n tiris h
tartib i t o ‘g ‘ris id a ”gi n izo m . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i V a z irla r M a h k a m a s in in g 1 9 9 9 -y il 5 -fe v ra ld a g i 5 4 -so n Q aro ri
b ila n ta s d iq la n g a n ( q o 's h im c h a v a o 'z g a r tis h la r k iritilg a n ).
549
foydasi (operatsion foyda) bajaradigan funksiyasi orqali mahsulot (ish,
xizmat)lami sotishdan tushgan foyda miqdorini, davr xarajatlarining,
boshqa operatsion daromadlar va xarajatlaming o‘zgarishini nazorat
qilish
imkoni
tug‘iladi.
Fermer
xo‘jaliklarining
umumxo‘jalik
faoliyatidan k o ‘rilgan foydasi funksiyasi orqali moliyaviy faoliyatdan
yuzaga keladigan foyda (zarar) o‘zgarishi ustidan nazorat o ‘matishimiz
mumkin.
Shunday qilib foyda olish har qanday iqtisodiy formatsiyaning
pirovard natijasi ekan. Shu bois har bir xodimning foyda olishga bo‘lgan
manfaatdorligi
obyektiv
zaruriyat
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni
modemizatsiyalash sharoitida foydaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati,
shakllanishi va taqsimlanishi xususida o ‘z yechimini kutayotgan
muammolar talaygina ekan.
17.1-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |
