Asosiy faoliyat daromadining keyingi tarkibiy qismi — bu asosiy
faoliyatning boshqa (operatsion) daromadlaridir.
Bunga asosiy vositalar
va boshqa
mol-mulkni sotishdan tushgan daromad, undirilgan yoki
qarzdorlar tomonidan e ’tirof etilgan har xil jarimalar va vaqtida
to ‘lanmagan qarzlar, hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi,
da’vo bildirish muddati
o ‘tgan kreditorlik
qarzlarini hisobdan
chiqarishdan olingan daromadlar va xolisona moliyaviy yordamlar kabi
moddalar kiradi.
Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar - bu daromadlami
ishlab chiqarish bilan b o g iiq xarajatlar va xarajatlami kamaytiradigan
daromadlar, imtiyozlar va chegirmalar hisobidan olinadigan barcha
daromadlami o ‘z ichiga oladi125.
Asosiy faoliyat daromadi korxona yalpi daromadining salmoqli
ulushini tashkil qilishi uning muhim k o ‘rsatkichi sifatida xo‘jaligining
kelgusida rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Moliyaviy faoliyat
daromadi tarkibini quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
dividendlar va
boshqa korxonani tashkil qilishda ulushli qatnashishdan olingan
daromadlar, qimmatli qog‘ozlar va qarz m ablagiari bo ‘yicha olingan
daromadlar, valyuta va valyuta muomalalari bo‘yicha daromadlar,
mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar, qimmatli qog‘ozlarga
yo‘naltirilgan va boshqa moliyaviy m ab lagiam i qayta baholashdan
olingan daromadlar,
olingan royalti, moliyaviy faoliyatning boshqa
daromadlari.
Daromadlaming bunday guruhlanishi, xo‘jalik subyektining turli
xil faoliyatidan olingan daromadlarini hisobotda alohida ko‘rsatish
zarurati bilan izohlanadi. Bu korxona faoliyati bilan qiziquvchi
tomonlar uchun zarur m aium otlam i shakllantirish imkonini beradi.
Favqulodda daromad (zarar) - x o ‘jalik subyektining odatdagi
faoliyatidan aniq farq qiladigan, y a’ni
tez-tez yoki muntazam sodir
boim aydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar
yoki xarajatlar126.
F in a n c ia l a n d m a n a g e ri a c co u n tin g , 12 e, C arl S .W a rre n , J a m e s M .R e ev e , J a n a th a n 1103 p a g e
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si M o liy a v a z irlig i to m o n id a n 2 5 .0 8 .1 9 9 8 y ild a ta s d iq la n g a n 3 -so n B H M S “ M o liy a v iy
n a tija la r t o ‘g ‘r isid ag i h iso b o t” 5-b an d i.
551
Korxona faoliyatining sof moliyaviy natijasini aniqlash uchun
hisobot davrida qilingan barcha sarf va xarajatlar to‘g ‘ri taqsimlanishi
lozim.
Barcha xarajatlar, ishlab chiqarilgan
va sotilgan mahsulotlar
tannarxiga kiritiladigan xarajatlarga va tannarxga kiritilmaydigan, ammo
davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlarga boMinishi zarur.
Davr xarajatlari, soliq to‘laguncha bo‘lgan foydani hisoblashda
inobatga olinadi. Bundan tashqari moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi
hisobotda moliyaviy faoliyat va favqulodda holat bo‘yicha xarajatlar
ham alohida k o ‘rsatiladi.
X o ‘jalik umumiy faoliyati - xo‘jalikning har qanday tadbirkorlik
faoliyati bo‘lib, uning oddiy faoliyati, shuningdek xo‘jalikning
kelgusidagi
taraqqiyotga,
xo‘jalik
yurituvchi
subyekt
iqtisodiy
foydalami mustahkamlash va o ‘stirishga qaratilgan faoliyatidan
iborat127.
Moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobotning
mohiyati shundan
iboratki, u korxona faoliyati to ‘g ‘risidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlami
shakllantirish bilan birgalikda uning samaradorligi va moliyaviy
barqarorligini tavsiflash uchun zarur m a’lumotlarini ham o ‘zida aks
ettiradi. Moliyaviy natijalami aniqlash va ular to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar
berish moliyaviy hisobot m a’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun o ‘ta
ahamiyatlidir. Shuning uchun ham har qanday tuzumda faoliyat
yuritayotgan
xo‘jalik
subyektlar
o ‘z
faoliyatlarining
moliyaviy
natijalarini aniqlaydilar.
Moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotning moddalarini hamda
barcha xo ‘jalik yurituvchi subyektlar “Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida”gi
Qonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga muvofiq ravishda hisobotni
tuzish va taqdim etishlari uchun bu moliyaviy natijalami tasnif etishni
bayon qilish uchun “Moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobot” nomli 3-
son buxgalteriya hisobi milliy standard qabul qilingan. Bu esa turli
davrlarga doir hisobot m a’lumotlarini boshqa xo‘jalik yurituvchi
subyektlaming shunga o ‘xshash hisoblari bilan qiyoslashni ta ’minlaydi.
127 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i M o liy a v a z irlig i to m o n id a n 2 5 .0 8 .1 9 9 8 y ild a ta s d iq la n g a n 3 - s o n B H M S “M o liy a v iy
n a tija la r t o ‘g ‘r is id a g i h is o b o t” 5-band i.
552
Moliyaviy ko ‘rsatkichlar faoliyatning daromadlari
va xarajatlarini
operatsion va operatsion b o ‘lmagan faoliyat orqali qanday amalga
oshirishi haqida qisqacha m a’lumot beradi. Bundan tashqari, m a’lum bir
hisobot davri mobaynida yuzaga kelgan aniq foyda yoki zarar, odatda
moliyaviy chorak yoki yil davomida k o ‘rsatadi.
Iqtisodiyotni
modemizatsiya
qilish
sharoitida
mamlakat
rivojlanishining asosi, korxona faoliyati samaradorligi k o ‘rsatkichi -
foyda hisoblanadi.
Foyda xo ‘jalik
subyektining yashovchanligi
manbaidir.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15-
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmatlar)ni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy
natijalami shakllantirish tartibi to ‘g ‘risidagi nizom”ga muvofiq xo‘jalik
yurituvchi
subyekt
faoliyatining moliyaviy natijalari
foydaning
rasmdagi ko‘rsatkichlari bilan tasniflanadi.
17.2-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: 
