|
12.5. Kompleks ishlab chiqarish va qo‘shimcha mahsulot
xarajatlarini hisobi
Birgalikda ishlab chiqariladigan va qo ‘shimcha mahsulotlar bir
mahsulotni ishlab chiqarish muqarrar ravishda boshqa mahsulotlami
ishlab chiqarishga olib boradigan ishlab chiqarishga xosdir. Quyidagilar
bunday tarmoqlarga misol bo ‘la oladi:
424
Tarmoq
Tayyor mahsulot
1. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
qayta ishlash
Sut zavodi
G o‘sht kombinati
sut, qaymoq, saryog‘, tvorog
G o‘sht, teri, yog‘, suyak
2. Kimyo sanoati
Organik kimyo zavodi
Etilen, propilen, benzol
Quyida kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish
chog‘ida foydalaniladigan atamalar keltirilgan:
Kompleks yoki qo‘shimcha ishlab chiqarish xarajatlari. Bunga
yagona texnologik jarayon bilan bog‘liq b o ‘lgan, shu jarayon davomida
ikki yoki undan ortiq turdagi mahsulot ishlab chiqariladigan xarajatlar
kiradi.
Q o‘shma mahsulotlar - bu ancha bozor qiymatiga ega bo‘lgan,
ajralib chiqish nuqtasiga qadar alohida mahsulot bo‘la olmaydigan ikki
va undan ortiq mahsulotdir.
Ajralish nuqtasi - bu texnologiya jarayonidagi qo‘shma mahsulot,
alohida mahsulot sifatida tan olinadigan nuqta.
Alohida xarajatlar ~ ajralish nuqtasidan keyin
mahsulot bilan
b o g iiq xarajatlardir.
Q o‘shimcha mahsulotlar - bu bozor qiymatiga ega b o ig an , ajralish
nuqtasiga qadar asosiy mahsulotdan
ajralmaydigan mahsulotlar
hisoblanadi.
Kompleks ishlab chiqarishda bir mahsulotni ikkinchi mahsulotsiz
ishlab chiqarib boim aydi, lekin nisbati turlicha b o iish i mumkin. G o‘sht
yetkazib beruvchi kompaniya qushxonada faqat bir xil mahsulot
olmaydi, chunki go‘sht bilan birga suyak, teri, yog‘ chiqadi.
Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlami taqsimlash sabablari:
1. Tashqi moliya hisobotlari va soliq organlari uchun zaxiralami va
sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
2. Ichki maqsadlar uchun, masalan, ijrochilami mukofotlash uchun
zaxiralami va sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
425
3. Xaridorga birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat bir
qismini sotishni k o ‘zda tutuvchi
shartnomalar bo‘yicha xarajatlami
aniqlash.
4. Tariflami davlat y o ‘li bilan tartibga solish. Masalan, neft va
tabiiy gaz kompleks qayta ishlanadi, lekin AQShda faqat tabiiy gaz
narxni tartibga solish obyektidir.
Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor
hisoblansa va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlami
taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
1. Sotishga asoslangan usul;
2. Natural k o ‘rsatkichlar usuli.
1)
Sotishga asoslangan usul. Bu usul kompleks xarajatlami ajralish
nuqtasida mahsulotlaming bozor qiyati asosida taqsimlaydi, y a’ni bu
usuldan
foydalanilganda
kompleks
chiqimlar
birgalikda
ishlab
chiqarilayotgan mahsulotga ulami sotish qiymatining baholariga
mutanosib taqsimlanadi, bunda sotishning yuqori narxlariga ko‘p
xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi.
M isol. Kompleks xarajatlarlOOO sh.b.
M a h su lo tla r
B irlik la r
m iq d o ri
B irlik n in g ajralish
n u q tasid ag i b o zo r qiym ati,
sh.b.
S otishning ja m i
qiym ati, sh.b.
A M ah su lo t
100
20
2000
В M a h su lo t
4 00
15
6000
Jam i
8000
A mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (2000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 250
sh.b.
В mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (6000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 750
sh.b.
Taqsimlangan jam i kompleks xarajatlar
1000 sh.b.
Sotish qiymatiga asoslangan usul natural ko‘rsatkichlar usuli
kamchiliklaridan holi bo‘lsa-da, uning bitta nuqsoni bor: u oldingi
426
xarajatlar sotishdan olingan daromadlar bilan aniqlanadi, degan
tasaw urga asoslanadi.
Masalan, sotishdan kam daromad tushadigan foydasiz mahsulotga
kompleks xarajatlam ing kam qismi tasdiqlanadi va shu bilan u foyda
beradi, degan taassurot hosil qilinadi.
2)
Natura ko‘rsatkichlar usuli. Bu usulda kompleks xarajatlami
ajralish
nuqtasida ulaming o ‘zaro nisbati asosida taqsimlashda
mahsulotning vazni yoki hajmi kabi haqiqiy ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi.
Kompleks xarajatlar 1000 sh.b.
M ahsulotlar
Miqdor
A M ahsulot
100
В Mahsulot
400
Jami
500
A mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (100 b. / 500 b.) = 200
sh.b.
В mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (400 b. / 500 b.) = 800
sh.b.
Jami taqsimlangan kompleks xarajat
1000 sh.b.
Birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaming sotish narxi har
xil b o ‘lsa, mahsulot har bir turi birligi tannarxi bir xil bo iish in i nazarda
tutish shunga olib keladiki, qandaydir mahsulotga katta foyda,
boshqalariga zarar ko‘rsatiladi. Agar kompleks ishlab chiqarishning
natijasi suyuq va qattiq mahsulot b o is a , natural ko‘rsatkichlardan
foydalanish usuli shartli natural birlikni joriy etishni talab qiladi.
Natural k o ‘rsatkichlar usulidan foydalanishning asosiy afzalligi
uning qulayligidir, biroq bu qulaylik usulning ko‘p sonli kamchiliklari
oldida yo ‘qqa chiqadi.
Agar mahsulot yana qayta ishlanadigan b o isa , bu holatda
kompleks chiqimlami taqsimlashning quyidagi usullari qoilaniladi.
3. Mumkin b o ig a n sof sotish qiymati usuli
4. Yalpi foydadan doimiy ulush usuli
427
3)
Sof sotish qiymati usuli. Kompleks xarajatlar sof sotish qiymati
asosida taqsimlanadi. Sotish sof qiymatini aniqlash uchun ajralish
nuqtasidan keyingi qo‘shimcha xarajatlami sotish narxidan olib tashlash
lozim.
Kompleks xarajatlar, sh.b. 30 000
Alohida xarajatlar, sh.b.: A Mahsulot
16000, В Mahsulot 24000
12.3-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
