A. A. Azlarova, M. M. Abduraxmanova bank marketingi va menejmenti

21-rasm. Korporativ boshqaruv elementlari
. 
Korporativ boshqaruv keng ma’noda - ishtirokchilar konsepsiyasiga muvofiq 
daxldor bo‘lgan hamma shaxslarning (aksionerlar, boshqaruvchilar, kreditorlar, 
kontragentlar, yollangan xodimlar, davlat va boshqalar) rasmiy va norasmiy 
munosabatlar tizimi sifatida qarash mumkin.
Boshqa tizimlar singari (tartibga solish, boshqarish) korporativ boshqarishda 
ham elementlar bo‘lib, ularni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin:

tashkiliy-tarkibiy; 

normativ-huquqiy;

funksional. 
Tashkiliy-tarkibiy element amaliy faoliyatini amalga oshiruvchi bo‘limlarni 
korporativ boshqaruv 
elementlari 
tashkiliy-tarkibiy; 
normativ-huquqiy 
funksional. 

---

67 
o‘z ichiga oladi. Normativ-huquqiy o‘z ichiga kompaniyaning huquqiy maqomini 
belgilab beradigan normativ aktlar va korporativ boshqaruv kodekslarini oladi. 
Funksional blok o‘z ichiga faoliyatni amalga oshirish, uning yo‘nalishlari, shakllari 
va usullari, vositalari, choralarini oladi. 
Korporativ boshqarishni turli mamlakatlarda turlicha talqin qilishadi. AQShda 
va Angliyada kompaniyalarning kapitaliga ko‘pchilik alohida shaxslar va firmalar 
egalik qiladi. Korporativ boshqaruvning kontinental modeli amal qiluvchi 
davlatlarda (Yevropa, MDH, Lotin Amerikasi) asosan jamiyat ulushi guruhlarga 
tegishli bo‘ladi. Shundan kelib chiqib ushbu mamlakatlarda AQShga nisbatan 
kapital taksimoti va unda ovozlar berilishi konsentratsiyasi nisbatan yuqori.
Bundan tashqari, ayrim hollarda 50 foiz aholisi to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki 
bilvosita kompaniyalarning aksiyalariga egalik qiladi. Germaniyada esa ushbu 
ko‘rsatkich 20 % ni tashkil qiladi. Shundan xulosa qilish mumkinki, tijorat 
banklari faoliyatini boshqarishning ikki modelini “menejerlar xukmronlik qiluvchi 
model” 
AQSh 
amaliyotida 
qo‘llaniladi va Yepvropa mamlakatlarida 
ko‘llaniladigan “aksiya paketiga ega aksionerlar xukmronlik qiladigan” modellarni 
ajratib ko‘rsatish mumkin.
Korporativ boshqaruvni tashkil qilish bir qator tamoyillariga asoslanishi 
lozim. Iqtisodiy 
Hamkorlik va Taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ning korporativ 
boshqaruv bo‘yicha tamoyillarini o‘z ichiga olgan qoidasi mavjud. Ular 
quyidagilar: 
1. Aksionerlar huquqlari 
2. Aksionerlar uchun tenglik 
3. Korporativ boshqarishda aksionerlarning roli. 
4. Ma’lumotlar ochiqligi va tranparentlik 
5. Kengashning javobgarligi. 
Korporativ boshqarishda eng asosiy masala bo‘lib, kopaniya ishtirokchisi 
hisoblangan 3 ta guruhni munosabatlarini aniqlab olishni talab etadi. Bular: 
aksionerlar, bank kengashi va boshqaruv. 
Korporativ boshqarish – kompaniya egalarining va ular yollagan 
xodimlarning maksadli va o‘zaro manfaatli munosabatlari tizimi.
Markaziy banki Boshqaruvining 2000 yil 24 iyundagi 11/6-sonli 
bayonnomasi, №472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi 
Nizomiga asosan «Korporativ boshqaruv» tushunchasi tijorat banki faoliyatini 
boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga 
oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga 
korporativ boshqaruv konsepsiyasi biznes yuritish etikasining andozalari va 
aksionerlarga bo‘lgan munosabatlarda mas’uliyat hisi hamda bank faoliyat 
ko‘rsatayotgan jamiyat talablarni e’tiborga olishni o‘z ichiga oladi.Korporativ 
boshqarishning predmeti bo‘lib amalga korporativ munosabatlar yig‘indisi 
hisoblanadi.
1999 yil sentyabrda Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi «Kredit 
tashkilotlarida korporativ boshqaruvni takomillashtirish» bo‘yicha maxsus hujjat 
qabul qildi va unda korporativ boshqaruvni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalarni keltirib 

---

68 
o‘tgan. Mazur hujjat IHTT bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan. Ushbu hujjatga 
asosan, bank muassasalarida korporativ boshqaruv — bu direktorlar kengashi va 
yuqori bo‘lim menejerlari tomonidan bank faoliyatini boshqarish va natijada bank: 

O‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishi va bank egalarining mulki va 
qimmatliklarini oshiradi;

Kundalik moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi;

Faoliyat davomida manfaatdor tomonlarning (xodimlar, mijozlar, 
tartibga soluvchi organlar va davlat) manfaatlarini himoya qiladi;

Bank biznesi ishonchliligini ta’minlash va me’yoriy talablarni bajarish 
qoidalariga muvofiq tarzda korporativ harakatlarni amalga oshirish;

Omonatchilar manfaatlarini himoyalash. 
Samarali korporativ boshqaruvni tashkil etish orqali banklar bir qator 
masalalarni hal etishi lozim bo‘ladi.
Birinchidan, mulk egalari va boshqaruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni 
aniqlashtirish. Bank biznesi sanoat, savdo yoki boshqa sohalarga nisbatan 
murakkab.
Ikkinchidan, banklar moliyaviy vositachilik funkiyasini amalga oshirib 
boshqa korxona tashkilotlarga nisbatan o‘zining mablag‘lari bilan ishtiroki kam, 
ya’ni asosan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshiradi. Bunday sharoitda 
banklar jalb qilingan mablag‘larni joylashtirishda risk darajasini baholashi va 
mablag‘ egalarining ishonchini qozonishi lozim. Bank faoliyatida yuzaga keluvchi 
risklar va mablag‘lar egalarining ishonchini qozonish, ularning mablag‘larini 
kafolatlash tizimini mavjduligi bu jarayonni soddalashtiradi. 
Ma’lumki, bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi 12 ta riskni keltirib o‘tgan. 
Ular: tizimli, strategik, kredit, mamlakat, bozor, foiz, likvidlik riki, valyut, 
operasion, huquqiy, reputasion, kuzatish riski.
Tijorat banklari tomonidan mukammal kredit siyosatining ishlab 
chiqilmasligi va aloqador shaxslarga berilgan kreditlarning kredit portfelidagi 
ulushi ortib borishi banklar faoliyatidagi risklar darajasining oshishi olib keladi. 
Ushbu ko‘rsatkichlarni ixtiyoriy mamlakatda, shu jumladan rivojlangan 
mamlakatlar bank amaliyotida ham ko‘rishimiz mumkin: AQShdagi krizisni 
eslasak (1980 yillar o‘rtalarida) va Yaponiyada (1990 yillarda), qoniqarsiz kredit 
siyosati orqali kreditlarning berilishi, hamda Buyuk Britaniyada Barings bankining 
inqirozi (1995 y.) bunga misol bo‘la oladi. Ammo bu holat o‘tish davri va 
rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘proq kuzatiladigan xolat hisoblanadi. Masalan, 
90 yillarning ikkinchi yarmida Meksikada daxldor shaxslarga berilgan kreditlar 
miqdorining oshib ketishi natijasida mamlakatda jami kredit qo‘yilmalari tarkibida 
umidsiz kreditlar 20 foizini tashkil etgan. Xitoyda 2002 yil boshida umidsiz 
kreditlarning salmog‘i oshib rasmiy ma’lumotlarga asosan 343 mlrd dollarni, 
norasmiy ma’lumotlarga asosan 480 dan 604 mlrd dollargacha yetganligini ko‘rish 
mumkin. Bu esa, mamlakat YaIMning 44-55 foizini tashkil qilgan.
Banklarda samarali korporativ boshqaruv tamoyillari. Bazel qo‘mitasi 
hujjatlariga asosan zamonaviy banklararo raqobat sharoitida banklarda samarali 
korporativ boshqaruv bir qator tamoyillarga asoslanadi va ular quyidagilar: 

---

69 

Korporativ boshqaruv kodekslarida belgilab qo‘yilgan va boshqa 
standartlarda keltirilgan tartiblarni qo‘llash;

alohida olingan xodim yoki bank faoliyati natijalarining belgilab olingan 
rivojlanish strategiyalariga muvofiqlik tamoyili; 

huquqlar va majburyatlarning aniq taqsimlanish tamoyili (jumladan 
qarorlar qabul qilishda);

direktorlar kengashi, boshqaruv va auditorlarning o‘zaro hamkorlik va 
samarali ta’sir mexanizmi tamoyili;

ichki nazorat tizimining ishonchliligi (ichki audit xizmati va tashqi audit 
tekshiruvlarini o‘tkazish orqali uning samaradorligini baholash) va risklarni 
boshqarish xizmat amvjudligi tamoyili;

bank biznesining alohida olingan yo‘nalishlarida risklarni doimiy 
monitoring qilish tamoyili;

bank xodimlari va boshqaruvchilarni moliyaviy va faoliyatini 
rahbatlantirish tizimining mavjudligi tamoyili;

bankning ichki talabini ta’minlovchi va zarur tashqi ma’lumotlar 
ma’lumotlar tizimining mavjudligi va bankning shaffofligi. 
Yuqoridagi tamoyillarning tijorat banklarida korporativ boshqaruvni tashkil 
qilishda qo‘llanilsa, boshqaruvning samaradorligi yanada oshadi.