A. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga

4 .  Qism an  ekvivalent  distributsiya 
ikki  turli  elem ent  bir 
o 'rinda  ba’zan  ishlatilishi,  lekin  m a’noni  farqlay  olmasligi  bilan 
izohlanadi.  Masalan,  “taroq”  so'zi  |taroq|  va  |tarog'|,  “cholg'u” 
so'zi  |cholg'u|  va  |chalg'u|  kabi  talaffuz  etilishi  shu  so'zlam ing 
m a’nolarini  farqlamaydi.  Aslida  esa,  talaffuzda  almashilgan 
tovushlarning  har  biri  turli  fonemalam ing  allofonlaridir.
Transform atsiya  metodi 
tildagi  elem entlar  va  birliklarning 
turli  gaplarda  boshqacha  yo'l  bilan  qayta  tuzishda  qo'llaniladi. 
Tranform atsiyaning  sintaksisdagi  elem entlarni  o'zgartirishda 
qo'llanuvchi  oddiy  turlari:  o 'rin   almashtirish,  qo'shish,  qisqar­
tirish  va  tushirib  qoldirishdir.  Bu  metodni  AQSH  olimi  Z.Xar- 
ris  taklif  etgan  va  keyincha  uni  shogirdi  N.Chomskiy  alohida 
ilmiy  tadqiq  etgan.  Bu  m etod  matematika  va  mantiqdagi  b a’zi 
tushuncha  va  tamoyillardan  foydalanadi1.
Agar  bir  turdagi  elementlarga  ega  bo'lgan  ikki  va  undan 
ortiq  konstruktsiyalar bir  xil  o'rinda  uchrasalar,  ulam i  transfor- 
m alar  deyiladi.  M asalan,  quruvchilar  Toshkentda  ju d a  ko'p 
chiroyli  binolar  qurdilar  —  gapida  transformalar  quyidagicha
Засорина  JI.H.
  Введение  в  структурную  лингвистику.  М.:  1974,  с.  252.

---

bo'lishi  mumkin:  Toshkentdagi  juda  ko‘p  chiroyli  binolar 
quruvchilar  tom onidan  qurildi  (passiv  konstruktsiya).  Juda  ko‘p 
Toshkentdagi  chiroyli  binolam i  quruvchilar  qurdilar.  Juda  ko‘p 
chiroyli  binolam i  Toshkentda  quruvchilar  qurdilar  va  h.k.
Yuqoridagi  tranform alar  gapning  biror  m a’nosini  o'zgar- 
tirishga  ham  xizmat  qiladilar.  Agar  shu  gap  asosida  dialog 
tuzsak,  undagi  elem entlar  o 'z  o'm ini  o'zgartiradi,  tushib  qoladi 
va  to'ldiradi.
-  Binolami  kim  qurgan?
-  Toshkentdam i?
-  Ha,  ulam i  quruvchilar  qurgan.
-  Ha,  o'sha  chiroyli  binolami...
Tranformatsiya  metodi  faqat  sintaksisda  emas,  balki  stilistik 
transformatsiya  shaklida  ham  qo'llanm oqda.  Unda  sintaktik 
stilistika  uchun  eng  zaruriy  vosita  bo'lib  xizmat  qilmoqda.