9 sinf. Fan: Geografiya Mavzu: Fanning maqsadi vavazifalari darsning texnologik xaritasi

Dunyo aholisining yosh tarkibi
(% hisobida)

Qit’a, materik va mintaqalar	1970-y.			1985-y.			2012-y.
	Yosh guruhlari
	0-14	15-64	65+	0-14	15-64	65	0-14	15-64	65+
Butun dunyo	36,6	57,9	5,5	33,7	60,6	5,7	26,0	65,8	8,2
Yevropa	24,9	63,7	11,4	20,9	66,7	12,4	17,0	69,0	14,0
Osiyo	38,9	57,0	4,1	35,5	60,6	4,4	30,0	64,0	6,0
Afrika	44,1	53,0	2,9	45,4	51,5	3,1	41,0	55,0	4,0
Amerika	36,4	57,2	6,4	31,6	61,2	7,2	26,0	65,0	9,0
Avstraliya va Okeaniya	32,2	60,5	7,3	28,6	63,3	8,1	22,0	66,0	12,0

Insonirqi — buavloddanavlodgao‘tuvchio'xshashtashqi (teri, gavda) belgilargaegabo‘lgan, tarixanshakllangankishilarguruhidir. Shundaybelgilarqatorigateri, sochvako‘zrangi, burunvalabshakli, bo‘yvagavdaningtaqsimlanishigaxosxususiyatlarvaboshqalarkiradi. Irqiyxususiyatlarqadimda. avvalambor, odamlarnianashudavrdagioykumenadajoylanishivaharxiltabiiysharoitlargamoslashishijarayonidavujudgakelgan. Hozirgivaqtdadunyoaholisini 3 taasosiy (yirik): yevropeoid (oq), mongoloid (sariq) vanegroid (qora) irqlarigaajratishqabulqilingan. Shulardanbirinchisi —Yevropa, Janubi-g‘arbiyvaJanubiyOsiyo, ShimoliyAfrika, ShimoliyAmerikahamdaJanubiyAmerikaningkattaqismida, Avstraliyadakengtarqalgan, ikkinchisi — Sharqiy, Janubi-sharqiy 0‘rtaOsiyoda, Kanadashimolida, MarkaziyvaJanubiyAmerikada, uchinchisi — TropikAfrikada, JanubiyOsiyo, AmerikavaOkeaniyadatarqalgan. Ayrimhollardato'rtinchi — avstraloidirqinihamajratishadi.

Dunyoaholisiijtimoiy-iqtisodiyvamadaniytaraqqiyotningharxilbos- qichlaridaturuvchixalqlar — etnoslardaniboratdir. Etnosningengyuqoridarajasimillat — hududi, iqtisodiyotivamadaniyati, tiliningbarqarortarzdaumumiyligibo‘yichaajralibturuvchiinsonlaryig‘indisidaniborat. Ularda millatga xos umumiy jihatlar, milliy o‘zligini anglash hissiyoti mavjud bo‘ladi.
Osiyo mamlakatlarining aksariyati ko‘p millatli. 150 dan ortiq xalq Hindiston va Indoneziyada, deyarli 100 xil millat Filippinda, 50 dan ortig‘i Vyetnam va Xitoyda, 30 dan ortiq xalq Eron, Afg‘oniston, Myanma, Tailandda istiqomat qiladi. Aholining etnik rang-barangligi ba’zi bir xalqlar tarqalgan hududlaming davlat chegaralari bilan bo‘linishi tufayli yana ham kuchayadi. Masalan, kurdlar — Turkiya, Eron, Iraq va qisman Suriya, belujlar — Eron, Afg‘oniston va Pokiston, panjobliklar —Pokiston va Hindiston, bengallar — Bangladesh va Hindiston, pushtunlar — Afg‘oniston va Pokiston davlatlari chegaradosh bo‘lgan hududlarda zich holda yashaydi.
Dunyo mamlakatlari aholisining milliy tarkibi va etnik munosabatlarining xususiyatiga ko‘ra qator gumhlarga taqsimlash mumkin. Birinchi guruhga bir millatli, ya'ni asosiy millati jami aholisining 95% dan ortiq qismini tashkil etuvchi mamlakatlar: Yevropada — Islandiya, Irlandiya, Norvegiya, Daniya, Polsha, Germaniya va b.; Osiyoda — Yaponiya, KXDR. Koreya Respublikasi, Bangladesh, Mo‘g‘uliston, Armeniya, Yaman, Oman, Qatar; Afrikada — Misr, Liviya, Somali, Madagaskar; Janubiy Afrikada esa deyarli barcha mamlakatlar kiradi. Ikkinchi guruhni ushbu ko‘rsatkich 70—95% ga teng bolgan mamlakatlar — Buyuk Britaniya, Fransiya, Ispaniya, Finlyandiya, Ruminiya, Jazoir, Marokko, Zimbabve, Mavritaniya, Botsvana, Suriya, AQSH, Avstraliya, Yangi Zelandiya va boshqalar tashkil etadi. Shunday davlatlar qatoriga 0‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Ozarbayjon ham kiradi. Uchinchi guruh mamlakatlarida (Eron, Afg‘oniston, Gruziya, Qiig‘iziston, Qozog‘iston, Pokiston, Malayziya, Laos, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrika mamlakatlari va boshqalar) asosiy millat ulushi jami aholining yarmidan kam yoki ortiq, biroq 70% dan past ko‘rsatkich bilan ifodalanadi. To‘rtinchi guruhda aholisi bir nechta yirik millatlardan iborat, lekin ulardan birortasining ulushi sezilarh ustun bo‘lmagan mamlakatlar to‘plangan (Hindiston, Indoneziya, Filippin, Rossiya, Shveysariya, G'arbiy Afrika mamlakatlari).
Ma’lumki, din jamiyat hayotida, turmushimizda juda katta rol o‘ynaydi. Bunda davlatning iqtisodiy rivojlanganlik va aholining bilim darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to‘g‘ri baholash dunyoda bo‘lib o‘tayotgan voqea va hodisalarning ko‘pchiligini to‘g‘ri tushunish va anglashga imkon beradi. Yevropada xristian dinining barcha shakllari keng tarqalgan. Katoliklik, asosan, qit’a janubida, qisman g'arbida va markazida, protestantlik shimolida va markazida hukmrondir. Sobiq Ittifoq davlatlarida pravoslav va islom dinlari keng tarqalgan. Osiyoda barcha dunyoviy dinlar va yirik milliy dinlar keng tarqalgan. Osiyoda, ayniqsa, islom dini katta rol o‘ynaydi. Islomning sunniylik yo‘nalishi Indoneziya (dunyodagi eng yirik musulmon davlati), Malayziya, Bangladesh, Pokiston, Afg‘oniston, Markaziy Osiyo davlatlarida, Janubi-g‘arbiv Osiyodagi barcha arab mamlakatlarida, Turkiyada, shialik yo‘nalishi Eron, Ozarbayjon, qisman Iroq va Yamanda asosiy o‘rin egallaydi. Islom diniga e’tiqod qiluvchilaming katta-katta guruhlari Hindiston, Filippin, Kambodja, Tailand, Myanma, Kipr. Shri-Lanka davlatlarida ham mavjud.
Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida buddizm va lamaizm keng tarqalgan. Hindiston va Nepal aholisining ko‘pchiligi induizmga e’tiqod qilad; Konfutsiychilik va daotsizm dinlari Xitoyning asosiy dinlari hisoblanadi. Sintoizm Yaponiyada mavjud. Xristian dini Osiyoda aytarli ko‘p tarqalmagan. Filippin. Armeniya, Gruziya va Kiprda xristian dini— asosiy din. Livanda 35% aholi. Hindistonda 5—6 mln. kishi unga e’tiqod qiladi. Suriya, Xitoy, Yaponiya, Koreya Respublikasi, Indoneziya, Malayziya va boshqa davlatlarda ham xristian dinigc e'tiqod qiluvchilar anchagina.
Afrikaning shimoli, g‘arbi va sharqida joylashgan ko‘pgina mamlakatlarda islomning sunniylik yo‘nalishi hukmron. Efiopiya, JAR va boshqa qator mamlakatlarda xristian dini muhim rol o‘ynaydi. Markaziy va Janubiy Afrikada aholining asosiy qismi mahalliy an’anaviy dinlarga e’tiqod qiladi.
Shimoliy Amerikada xristianlikning ikki shakli — katolik va protestantlik hukmron. AQSHda protestantlar, Kanadada katoliklar ko'proq. Markaziy Amerikada aholining aksariyati katoliklikka e’tiqod qiladi. Janubiy Amerikada ham xuddi shunday. xristian dinining katolik shakli hukmronlik qiladi. Umuman olganda, Amerika qit’asiga dunyodagi barcha katoliklaming yarmidan ko‘pi to‘g‘ri keladi. Amerikada islom diniga e’tiqod qiluvchilar AQSH hamda Karib dengizi havzasidagi ba’zi bir orollar aholisining ichida mavjud. Avstraliya va Okeaniyada protestantlik hamda katoliklik keng tarqalgan. Keyingi yillarda xalqaro munosabatlarda islom dinining mavqeyi kengaymoqda va ahamiyati oshmoqda.
Yer yuzasida aholi juda notekis joylashgan. Aholining o‘rtacha zichligi (1 km^; ga to‘g‘ri kelgan aholi soni) doimiy aholisi mavjud hududlar (130 mln. km²) doirasida 53,6 kishini tashkil qiladi.
Migratsiya jarayoni aholi hududiy harakatining asosiy turi bo‘lib, u inson bilan tabiat o‘rtasida aloqadorlik vujudga kelgandan buyon shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Aholi migratsiyasi, ayniqsa, buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab keng miqyosda amalga oshmoqda. Migratsiya tashqi va ichki migratsiyaga taqsimlanadi. Mamlakatlar aholisining soni va tarkibiga boiadigan ta’siri nuqtayi nazaridan tashqi migratsiyalaming ahamiyati beqiyosdir. Tashqi migratsiyalar ulaming xususiyatlari, sabablari, hududiy qamrovi, davom etish davri bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Migratsiya xususiyatlari to‘g‘risida so‘z yuritganda, ayvalambor, xohishiga ko‘ra va majburiy migratsiyalar nazarda tutiladi. Majburiy migratsiyalarga XVI—XIX asrlar davomida necha o‘n milhonlab negr-qullarning Afrikadan Amerikaga zo‘rlab olib ketilishi misol bo‘lishi mumkin. Tashqi migratsiyalar, asosan, iqtisodiy sabab bilan bogiangan. Bunda yangi yerlami o‘zlashtirish maqsadida hamda ishchi kuchini shartnoma asosida boshqa mamlakatlaiga yuborish bilan bog‘liq migratsiyalar katta rol o‘ynaganligini ta’kidlab o‘tish joizdir. Birinchi turdagi tashqi migratsiyalarda katta miqdorda aholining ko'chib ketishi Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiya, Skandinaviya, Irlandiya, Polsha, Rossiya mamlakatlariga xos bolgan. Ko‘chib kelishi AQSH, Kanada, Braziliya, Argentina, Urugvay, Chil: Avstraliya, Janubiy Afrika Respublikasida kuzatilgan. Ikkinchi turdagi tashq: migratsiyalarda dastlabki davrlarda Xitoy va hindistonlik ishchilar asosiy rol o‘ynaganligini ta’kidlab o'tish kerak. Shularning jamoalari Janubi-sharqiy Osiyc mamlakatlarida barpo etilgan. Hozirgi vaqtda Shimoliy Afrika, Janubi-g‘arbiy Osiyo. Janubiy Yevropa mamlakatlari katta miqdordagi ishchi kuchlarining G‘arbiy Yevropa va qisman Shimoliy Yevropa mamlakatlarida shartnoma asosida mehnat qilishi ham ikkinchi turdagi tashqi migratsiyalarga misol bo’lishi mumkin.