9 sinf. Fan: Geografiya Jahon aholisi Mavzu

O’tilgan mavzuni so’rab baholash:

1. 
   Nima uchun neft sanoati strategik ahamiyatga ega bo'lgan tarmoq hisoblanadi. Tushuntirib bering va jahon neft sanoatida rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakat о‘mini tahlil qiling.
   
2. 
   Gaz sanoati geografiyasini atlas materiallariga qarab o‘rganing, ko‘rsatkichla tahlil qiling. Eng yirik gaz qazib chiqaruvchi (eksport) va uni iste’mol qiluvc (import) mamlakatlarni aniqlang.
   
3. 
   Nima sababdan jahonda so‘nggi yillarda kokslanadigan ko’mirga nisbatan energe' ko'mirni qazib cbiqarish ehtiyoji kuchayib bormoqda?
   

Yangi mavzu bayoni
METALLURGIYA SANOATI
Metallurgiya sanoati jahon xo‘jaligini, asosan, konstruksiyabop materiallar qora va rangli metall bilan ta’minlaydi. Garchi mamlakatlar xo‘jaligida boshqa konstruksiyabop materiallar, jumladan, plastmassalarning ahamiyati ortib bo yotgan bo‘lsa-da, uiar po‘latning o‘rnini bosa olmaydi. Shu sababli ham u hoz' jahon xo‘jaligining ahamiyatli negiz tarmoqlaridan hisoblanadi.
Metallurgiya sanoati, o‘z navbatida mustaqil rangli va qorametallurgiya san lariga bo‘linadi.
Qorametallurgiya sanoatining xususiyatlaridan bin asosiy mahsulotlari hisoblanad' cho‘yan, po‘lat va prokat ishlab chiqarish jarayonida juda katta hajmdagi temir ru kokslanadigan ko‘mir va boshqa xil resurslarni ishlatishidir. Shu sababli dastlabki yill~ tarmoq korxonalari, asosan, yirik kokslanadigan ko‘mir konlari hududlarida shakll FTI davrida tarmoqda yangi ishlab chiqarish texnologiyasiga o‘tish tufayli temir ru va kokslanadigan ko‘mirni jahonning turli mintaqalaridan keltirish imkoniyatlari an kengavdi. Natijada G‘arbiy Yevropa davlatlari, Yaponiya, qisman AQSH: qorametallurgiya korxonalari tobora dengiz portlari atroflarida joylashtirila boshlandi.
Rangli metallurgiya sanoati murakkab tarmoqlar tarkibiga ega bo‘lib, o'nlarcha xildagi metallar (mis, alyuminiy, rux, qo‘rg‘oshin, volfram, oltin, kumush, uran va boshqa!ar)ni islilab chiqarishni o‘z ichiga oladi. Yetakchi tarmog‘i alyuminiy ishlab chiqarish.
Rivojlanayotgan mamlakatlar rangli metallurgiyada xomashyo resurslarini yetkazib berishga va rivojlangan mamlakatlar esa iste’molga tayyor rangli metallar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Masalan, mis rudasini qazib olish va jahon bozoriga chiqarishda Markaziy Afrikadagi Zambiya va Kongo Demokratik Respublikasi davlatlari yetakchilik qiladi. Ulaming hududi bo‘ylab «Mis mintaqasi» deb ataladigan misga boy havza yotadi. Bunday resurslarga bundan tashqari Chili, AQSH, Kanada ham ancha boy. Toza (rafinad) misni ishlab chiqarishda esa AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qilmoqda.
Shunga o'xshash holatni nisbatan yengilligi uchun qanotli metall deb nom olgan alyuminiy sanoatida ham ko‘rish mumkin. Tarkibida alyuminiy metali bo'lgan boksit, nefelin, alyunit rudalaiga eng boy davlatlar Avstraliya, Gvineya, Yamayka va Braziliyadir. Lekin tozalangan alyuminiyni ishlab chiqarish va iste’mol qilishda yarn AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ajralib turadi.
MASHINASOZLIK VA METALLNI QAYTA ISHLASH
Ishlab chiqarayotgan mahsulotlari umumiy qiymatiga ko‘ra bu sanoat tarmoqlari orasida eng yirigi va ahamiyatlisidir. Unga yalpi sanoat mahsuloti qiymatining 35%i to‘g‘ri keladi. U turli mashina va texnologik uskunalar, murakkab o‘lchov apparatlari va asboblar, kompyuter texnikasi va raketa-kosmik texnikasi, bir so‘z bilan aytganda, «ignadan samolyotgacha» turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradi.
Mashinasozlik yetakchi sanoat tarmog‘i sifatida ichki yonuv dvigatellaming hayotga tatbiq etila boshlagan XVIII asming oxirlaridan boshlab rivojlanib kelayotganligini yaxshi bilasiz. Hozirgi vaqtda bu tarmoqning hududiy joylashishiga va rivojlanishiga oldingidek xomashyo (metall, plastmassa, oyna va boshqalar) emas, ko‘proq malakali ilmiy xodimlar va ishchi-xizmatchilarning yetarH bo‘lishligi, transport va iste’mol omillari ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jahon mamlakatlari mashinasozlikning rivojlanish darajasiga ko‘ra turlicha ko‘rsatkichlaiga ega. U rivojlangan mamlakatlarda, asosan, yuqori darajada rivojlanishga erishgan, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uning ko'rsatkichlari ancha past.
Mashinasozlikning rivojlanish darajasiga ko‘ra jahonning to‘rt mintaqasi alohida ajralib turadi. Ulaming eng yirigi Shimoliy Amerika mintaqasidir. Undagi AQSH, Kanada va Meksika davlatlari hissasiga jahon mashinasozlik mahsulotlarining 30% i to‘g‘ri keladi va deyarli barcha xildagi mashina va uskunalar ishlab chiqariladi.
Ikkinchi mintaqa Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bo‘lib, ishlab chiqaradigan mahsulotlari hajmi va sifati jihatidan birinchi mintaqadan deyarli qolishmaydi. U, asosan, ommaviy mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Mashinasozlikning uchinchi mintaqasi Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlaridir. U an’anaviy mashinasozlik mahsulotlari bilan birga yuqori texnologiyaga asoslangan fantalab hisoblash texnikasi (radio-telemexanika, maishiy xizmat texnikasi) mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Unda Xitoy va Yaponiyaning o‘mi eng yuqori.
MDH mamlakatlari jahonning to‘rtinchi mashinasozlik mintaqasini tashkil qiladi. Garchi mintaqa mashinasozlikning eng muhim mahsulotlarini ishlab chiqarish imkoniyatlariga ega bo‘lsa-da, sifat ko‘rsatkichlariga ko‘ra boshqa mintaqalardan orqada.
Ayniqsa, fantalab mashinasozlik tarmoqlari nisbatan sust rivojlangan. Shu sababli uning mavqeyi tobora pasayib bormoqda.
Barcha rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga dunyo mashinasozlik mahsulotlarining 1/10 qismiga yaqini to‘g‘ri keladi. Ammo hoziigi vaqtda ularda mashinasozlik sanoatining o‘sish sur’atlari ancha yuqori. Ayniqsa, Braziliya, Hindiston, Argentina, Meksika, Osiyoning yangi industrial davlatlari (Koreya Respublikasi)da bu borada sezilarii yutuqlar kuzatilmoqda. 0‘zbekiston ham o‘zining avtomobilsozlik tarmog‘i orqali jahon bozoriga tobora dadil kirib bormoqda. Bu holat yaqin kelgusida ular hissasining oshishiga olib keladi.
Ba’zi mashinasozlik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi eng yirik davlatlar qatorida rivojlangan mamlakatlar bilan birga rivojlanayotgan mamlakatlar ham ko‘zga tobora ko‘p tashlanmoqda.

KIMYO VA NEFT-KIMYO SANOATI

Kimyo sanoati FTI davrida sanoatning rivojlangan tarmoqlaridan biridir. U XX asr davomida alohida tarmoq sifatida shakllandi va eng yuqori sur’atlarda rivojlanishga erishdi. Ko‘p sifatlariga ko‘ra mazkur tarmoq mashinasozlik sanoatiga o‘xshab ketadi. U ham to‘rt mintaqada har taraflama rivojlanishga erishgan. Bular Yevropa, Shimoliy Amerika, Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo hamda MDH davlatlaridir.
Hozirgi vaqtda jahon kimyo mahsulotlarining 23—24%i Yevropada ishlab chiqarilmoqda. Ushbu ko‘rsatkich AQSHda 20% ga, Yaponiyada 15% ga, Fors ko‘rfazi mintaqasida 7% ga teng. Unda va ikkinchi mintaqa hisoblanadigan Shimoliy Amerika (ayniqsa, AQSH) da kimyo sanoatining deyarli barcha tarmoqlari, birinchi navbatda, neftni qayta ishlash va neft-kimyo har taraflama rivojlangan. Uchinchi mintaqaning o‘zagi Yaponiya va Xitoy hisoblanadi. Ularda ham organik sintez kimyosining sintetik tola, sintetik kauchuk, polimerlar kimyosi tarmoqlari yuqori mavqegaega. Sobiq Ittifoq davlatlaridan iborat to‘rtinchi mintaqada, ayniqsa tog‘ kimyosi va asosiy kimyo tarmoqlarining ahamiyati katta.
0‘RM0N, YOG‘OCHNI QAYTA ISHLASH VA SELLYULOZA-QOG'OZ SANOATI
0‘rmon va yog‘ochni qayta ishlash sanoatining hududiy joylashuvi ko‘p hollarda jahon o'rmon rcsurslari geografiyasiga monand shakllangan. XXI asr boshlarida jahon bo'yicha bir yilda jami 4 mlrd. m³ yog'och tayyorlandi. Shuning 2/3 qismiga yaqini Shimoliy o‘rmon mintaqasi hissasiga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki, Shimoliy o'rmon mintaqasida, asosan, ignabargli daraxtlar o‘sib, ulardan yog'och-taxta, sellyuloza- qog‘oz va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ushbu mintaqada joylashgan Kanada, AQSH, Rossiya, Finlyandiya, Shvetsiya davlatlari o‘rmon va yog'ochsozlik mahsulotlari ishlab chiqarishda xalqaro ixtisoslashuvga ega. Bu davlatlar yog‘och-taxta va sellyuloza- qog‘oz mahsulotlarini tayyorlash va eksport qilishda ham eng yuqori ko‘isatkichlaiga ega. Bu bomda Kanada alohida ajralib turadi. U jon boshiga yog'och tayyorlashda birinchi o‘rinda turadi. Unda 1500 dan ortiq taxta tilish zavodlari bor. U dunyodagi eng katta sellyuloza-qog‘oz kombinatiga ega. G‘arbda ishlab chiqarilayotgan gazeta qog'ozining 40% i va gazeta qog‘ozi eksportining 60% i ham shu davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. Shu bilan biiga jon boshiga qog‘oz ishlab chiqarishda Finlyandiya va Shvetsiya Kanada davlatidan oldinda turadi. Jahon bo‘yicha bu ko‘isatkich o‘rtacha 45 kg ni tashkil qiladi.
YENGIL SANOAT
Yengil sanoat aholining kundalik iste’mol mahsulotlari ishlab chiqaradigan eng yirik tarmog'idir. Shu sababli u barcha, shu jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining muhim tarmog‘i sanaladi. Yengil sanoatda eng yetakchi tarmoqlar bo‘lib to‘qimachilik, tikuvchilik va charm-poyabzal tarmoqlari hisoblanadi.
To‘qimachilik sanoati, bir tomondan, sanoatning eng «eski», ikkinchi tomondan esa doimo yangilanayotgan va o'sayotgan tarmoqlaridan hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda jahon to'qimachilik sanoatining beshta yirik mintaqasi mavjud. Bular Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, MDH mamlakatlari, Yevropa va AQSHdir. Ularda to‘qimachilik mahsulotlarining asosiy qismini ip-gazlama va kimyoviy tolalardan to‘qilayotgan gazlamalar tashkil qiladi. Muhimi shundaki, bunday gazlamalarning umumiy hajmi doimo ortib bormoqda. Shoyi, jun va zig‘ir gazlamalar hissasi esa aksincha, sekin-asta kamayib bormoqda.
Umuman, hozixgi vaqtda jahon yengil sanoatining ko‘pchilik tarmoqlari rivojlanayotgan mamlakatlarda jadal sur’atlanda o‘smoqda. Buning natijasida Xitoy, Hindiston, Pokiston, Misr kabi mamlakatlarda ishlab chiqaiilgan gazlamalar, kiyim-kechak, trikotaj mahsulotlari Shimoliy Amerika, Yevropa, Yaponiya kabi rivojlangan davlatlaming ichki bozorida o‘z o‘mini topmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi bunday natijalami ularda: 1) ishchi kuchining ancha arzonligi; 2) to‘qimachilik sanoati xomashyolari (tola)ning nisbatan serobligi bilan tushuntirish mumkin. Hoziigi vaqtda ishlab chiqaiilgan ip-gazlamaning 30%i Xitoyga, 8—9%i Hindiston, AQSH, Yaponiya, Tayvan, Indoneziya, Pokiston, Italiya, Misrga, jun gazlamaning 15% i Xitoyga, 14% i Italiyaga, katta qismi Yaponiya, AQSH, Hindiston va boshqa mamlakatlaiga to‘g‘ri keladi.