9-mаvzu: Shamol energetikasi

9.1. Shamol tavsifi

Shamol tezligi – metrlar hisobida bir sekund davomida havo massasi o‘tadigan masofaga aytiladi. Shamol tezligi miqdor va yo‘nalishi bo‘yicha doimo o‘zgarib turadi, bu esa shamolning texnik xususiyatlardan muhim tavsifi bo‘lib hisoblanadi.

Shamol vujudga kelishining asosiy sababi yer yuzalarni quyosh bilan notekis qizdirishdan sodir bo‘ladi. Yer yuzalar bir jinsli emas: quruqlik, okeanlar, tog‘lar, urmonlar bir xil kenglikdagi yuzalarni har xil qizishini belgilaydi. Yernig aylanishi ham havo oqimlarning aylanishiga olib keladi. Ushbu barcha sabablar atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasini murakkablashtiradi. U yoki bu darajada bir biriga bog‘langan qator yakka sirkulyatsiyalar vujudga keladi. Ekvatorda yer yuzalarning yaqinida kuchsiz o‘zgaruvchan shamollar bilan tinchlik sohasi joylashgan. Tinchlik sohasidan shimol va janub tomonida passatlar sohalari joylashgan, ular Yerning g‘arbdan sharqqa aylanish oqibatda ular g‘arbga og‘ish xususiyatiga ega. Shunday qilib, shimoliy yarim sharda doimiy shamollar shimol-sharqdan keladi, janubiy yarim sharda esa - janub-g‘arbdan. (9.1-rasm).

9.1- Rasm Yer atmosferaning umumiy sirkulyatsiyalanish sxemasi

Passatlar - 30° shimoliy va janubiy kenglilargacha yoyiladi va yo‘nalish hamda tezligi bo‘yicha havo oqimlar bir tekislanuvchaligi bilan farqlanadi. Shimoliy yarim shardagi shimol-sharq passatlarning yer yuzalarga yaqinda o‘rtacha tezlik 6...8 m/s-gacha bo‘ladi. Katta qit’alar yaqinida ushbu shamollar temperatura va qit’alar ustidagi bosimlarning katta yillik o‘zgarishlar bilan buziladi. Passatlar qatlamining balandligi 1 dan to 4 km-gacha yoyilgan. Passatlar ustidan o‘zgaruvchan shamollar qatlam turadi, bu qatlam ustida esa passatlarga teskari yo‘nalishda harakatlanuvchi antipassatlar sohasi bo‘ladi. Antipassatlar qatlamning balandligi yil fasllarga va joyga qarab 4-dan to 8 km-gacha o‘zgaradi.

Subtropik kenglilarda yuqori bosimli mintaqalarda passatlar sohasi tinchlik (sokin havo) sohalar bilan almashadi. Ushbu sohalardan shimolga va janubga taxminan 70°-gacha barcha balandliklarda shimoliy yarim sharda g‘arb va janub-g‘arb rumblar (11,25^o-ga teng kompas darajasi) orasida shamollar esadi, janubiy yarim sharda esa –g‘arb va shimol-g‘arb. Bundan tashqari, ushbu kengliklarda atmosferada uzluksiz paydo bo‘ladi va so‘nadi uyurmali harakatlar, bular esa atmosferaning umumiy sirkulyatsiyaning sodda sxemani murakkablashtiradi (9.1-rasm).