9-мавзу: Мустақиллик йилларида Ўзбекистондаги маънавий ва маданий тараққиёт (2-қисм)

9-мавзу: Мустақиллик йилларида Ўзбекистондаги маънавий ва маданий тараққиёт (2-қисм)

Маънавият масканлари. Театр. Мустақиллик йилларида маданий ҳаётда ҳам туб ўзгаришлар юз берди. Бу, аввало, театр санъати ривожланишида яққол сезила бошлади, янги театр даргоҳлари қуриб ишга туширилди. 1991-йилда Фарғона, 1993-йилда Хоразмда давлат қўғирчоқ театрлари иш бошлади, 1994-йилда Қашқадарё ва Наманган вилоят театрлари қошида қўғирчоқ гуруҳлари, 2001-йилда Сурхондарё вилоят қўғирчоқ театри очилди. Ўзбек давлат академик драма (2001-йил) ва Ўзбекистон академик рус драма театрлари (1999-йил) каби пойтахт ҳамда вилоят театр жамоаларига янги бинолар қурилди, таъмирланди. 2015-йилнинг октабрида реконструксия қилинган Aлишер Навоий номидаги Ўзбекистон давлат академик катта театрининг очилиш маросими бўлиб ўтди.

1993-йилнинг сентабрида “Туркистон” саройи иш бошлади. 2009-йилда “Ўзбекистон” халқаро форумлар саройи, 2011-йилда Симпозиумлар саройи ва Aлишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасидан ташкил топган Маърифат маркази мажмуаси, 2014-йилда Фарғона вилоятида Театр-концерт саройи каби маънавият масканлари очилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон театр санъатини ривожлантириш тўғрисида”ги (1998-йил) фармонига мувофиқ маънавий-маърифий ислоҳотларда театр арбобларининг фаол иштирокини таъминлаш, миллий қадриятларни тараннум етувчи бадиий баркамол саҳна асарлари яратиш каби мақсадларда “Ўзбектеатр” ижодий-ишлаб чиқариш бирлашмаси ташкил этилди. 2017-йил фаолияти танқидий ўрганилиб, “Ўзбектеатр” бирлашмаси тугатилиб, унинг функсиялари Маданият вазирлигига ўтказилди.
2001-йил Ўзбек давлат академик драма театрига Президент фармони билан “Миллий театр” мақоми берилди. 2014-йилда Президент “Ўзбек миллий академик драма театрининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисида” қарор қабул қилди. Ушбу қарорга мувофиқ театр таъмирланди ва юбилей тадбири бўлиб ўтди.
Пойтахтдаги республика театрлари қаторида вилоят жамоалари ҳам халқаро маданий муносабатларда қатнашиб келмоқда. Бу борада Ўзбекистон Ёшлар театри, Илҳом театри ва Қашқадарёдаги “Эски масжид” театр-студияси фаоллик кўрсатди. 2018-йил Ўзбекистон Мудофаа вазирлиги ҳузурида илк бор ҳарбий театр-студия – «Турон» ташкил этилди. Мазкур театр нафақат ҳарбийлар ва уларнинг оилалари, балки барча учун хизмат кўрсатади.
Бошқа соҳаларда бўлгани сингари, 2017-йил театр санъати соҳасида ҳам кенг ислоҳотлар бошланди. энг аввало, 2017–2021-йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида театр ва томоша масканларини, маданий-маърифий ташкилотлар фаолиятини ривожлантириш ҳамда такомиллаштириш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш белгилаб қўйилди. Маданият муассасаларининг фаолиятини ташкил этиш, маданият ва санъатнинг жамият ҳаётидаги ўрни ва аҳамиятини ошириш, ёш авлодни миллий ва умуминсонийга садоқат руҳида тарбиялаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Маданият ва санъат соҳасини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Бугунги кунда мамлакатимиздаги мавжуд 37 та театр фаолиятини таъминлаш учун 2017-йилнинг ўзида давлат буджетидан 81 миллиард сўмдан ортиқ маблағ ажратилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 14-майдаги “Давлат маданият муассасалари ва давлат архивлари ходимлари меҳнатига ҳақ тўлашнинг такомиллаштирилган тизимини жорий этиш ва уларни моддий рағбатлантиришни кучайтириш тўғрисида”ги қарорига кўра, давлат маданият муассасалари артистлари, маъмурий-бошқарув, бадиий-раҳбар, ижодий ва бошқа ходимларининг меҳнат ҳақи миқдорлари ўртача 45 фоизга оширилди.
Мусиқа ва рақс санъати. Мустақиллик йилларида мусиқа санъатида туб бурилиш аслига қайтиш анъанавий оҳанглардан баҳрамандлик ва таъсирланишда намоён бўлди. Бунинг учун, энг аввало, халққа яқинлашиш, эл орасида юриш, энг ноёб халқ истеъдодларини излаб топиш зарур эди. Шу мақсадда 1992-йили бир қанча кўрик-танловлар ўтказилди. Жумладан, Тошкент шаҳрида март ойида миллий соз ижрочиларининг “Aсрларга тенгдош наволар”, апрел ойида машҳур санъаткорлар асарлари ижрочиларининг “Боқий овозлар”, Хоразм вилоятида май ойида фолклор жамоаларининг, июн ойида Қўқон шаҳрида аския, қизиқчи ва масхарабозларнинг ва август ойида Тошкент шаҳрида лапар, ялла ижрочиларининг кўрик-танловлари ташкил этилди. Улар бир неча ўнлаб истеъдодларни кашф қилди. Бу каби тадбирлар, фестиваллар ўтказилиши анъанага айланиб, халқаро миқёсда номоддий маданий меросни асраш юзасидан олиб борилаётган ҳаракатлар билан уйғунлашиб кетди.
Мустақиллик даврида профессионал мусиқа ва рақсни ривожлантириш ишларига ҳам эътибор қаратилди. 1996-йил “Ўзбекнаво” гастрол-консерт бирлашмаси ташкил этилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони билан 1997-йил Мукаррама Турғунбоева номидаги “Ўзбекрақс” миллий рақс бирлашмаси ҳамда Тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий мактаби тузилди. 2001-йил “Ўзбекнаво” эстрада бирлашмаси, Миллий эстрада санъатини ривожлантириш ва мувофиқлаштириш Кенгаши иш бошлади. Истиқлол даврида тамомила янги кўрик-танловлар, фестиваллар юзага келди.
1995-йилда Вазирлар Маҳкамаси “Ўзбекистон – Ватаним маним” мавзуида кўрик-танлов ўтказиш юзасидан қарор қабул қилди. 1996-йил март ойидан ўтказилиб келинаётган “Ўзбекистон – Ватаним маним” мавзуидаги кўрик-танлови мустақилликни, Ватанни англаш, уни улуғлаш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Шунинг учун ҳам 1996-йил 27-август куни махсус фармон қабул қилинди. Унда ҳар йили август ойининг учинчи якшанбаси, “Ўзбекистон – Ватаним маним” қўшиқ байрами куни деб эълон қилинди. Танлов мустақилликни мадҳ этувчи юзлаб қўшиқлар яратилишига туртки бўлди.
Вазирлар Маҳкамасининг 1997-йилдаги қарори билан ҳар икки йилда бир маротаба Самарқанд шаҳрида “Шарқ тароналари” халқаро мусиқа фестивали ўтказила бошланди. Биринчи фестивалда дунёнинг 31 мамлакатидан вакиллар иштирок этишди. Фестивалнинг минтақавий қамрови ҳам тобора кенгайиб бормоқда. 2015-йили Х фестивалда 66 мамлакатдан вакиллар қатнашди.
ЮНЕСКО томонидан юритиладиган инсониятнинг номоддий маданий мероси рўйхатидан Шашмақом (2008), Бойсун маданий муҳити (2008), Наврўз (2009), Катта ашула (2009), Aския (2014) ўрин олди. 2017-йилда Президент қарори билан Ўзбек миллий мақом санъати маркази ташкил этилди. 2018-йилдан бошлаб Шаҳрисабз шаҳрида ҳар икки йилда бир марта Халқаро мақом санъати фестивалини ўтказиш белгиланди. 1998-йили мамлакатимизда биринчи марта симфоник мусиқа фестивали ўтказилди. Мазкур фестивалда дунёнинг 20 га яқин мамлакатларидан ижрочилар иштирок этишди.
Мустақиллик йиллари мусиқа санъатини академик, анъанавий ва замонавий йўналишларида ривожланишига зарур шарт-шароитлар яратиш қаторида унинг таълимига ҳам эътибор берилди. 2002-йилда Тошкент давлат консерваторияси Ўзбекистон давлат консерваториясига айлантирилди. Консерваториянинг янги биноси қурилди.
Президентнинг қарори билан қабул қилинган Болалар мусиқа ва санъат мактабларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш ва уларнинг фаолиятини янада яхшилаш бўйича давлат дастури ҳам муҳим ўрин тутиб, унинг доирасида 2009–2014-йилларда ҳудудларда 278 та мусиқа ва санъат мактаби фойдаланишга топширилди.
“Ниҳол”, “Зулфия” номидаги давлат мукофотлари таъсис этилиши, “Камалак юлдузлари” республика болалар ижодиёти фестивали, “Созлар навоси” ёш мусиқа ижрочилари ва бошқа кўрик-танловлар ўтказиб келинаётгани янги истеъдодларни рўёбга чиқариш ва қўллаб-қувватлаш мақсадларига хизмат қилади.
Тасвирий санъат. Тасвирий санъат учун мустақиллик кенг имкониятлар яратиб берди. Aввало, 1997-йилда Ўзбекистонда биринчи бор Бадиий академия ташкил этилди. 2002-йили Тошкент фото уйи, 2004-йили Ўзбекистон тасвирий санъат галереяси, 2005-йили Ўзбек либослари галереяси, 2006-йили Маданият ва санъат кўргазмаси иш бошлади.
Мамлакат Президентининг 1997-йил “Халқ бадиий ҳунармандчиликлари ва амалий санъатини янада ривожлантиришни давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонида амалий безак санъати аҳамиятини ошириш, қўлда ишланадиган бадиий буюмларни тайёрлашда давлат томонидан мадад берилиш чоралари белгиланди. Жумладан, “Ўзбекистон Республикаси халқ устаси” фахрий унвони таъсис этилди, “Ҳунарманд” уюшмаси ташкил қилинди. Қолаверса, ҳунармандлар даромад солиғидан озод этилди.
Кино. Мустақиллик йилларида миллий кино санъатини ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Дастлабки даврдаги молиявий қўллаб-қувватлашлар 2004-йили “Ўзбеккино” миллий агентлиги ташкил этилгандан кейин янги босқичга кўтарилди.
2017-йил кино санъати учун ҳам муҳим йил бўлди. Биргина шу йилнинг ўзида “Ўзбеккино” миллий агентлигига давлат буджетидан 12 миллиард 400 миллион сўм ажратилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017-йил 29-декабр куни миллий кино санъати ходимлари ва мутасаддилари билан учрашди. Унда кино санъатининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, маданият ва санъат йўналишидаги олий таълим муассасалари, тажриба ва малака оширишини ташкил этиш, ҳудудларда кинотеатрлар қуриш, уларнинг фаолиятини йўлга қўйиш масалалари муҳокама қилинди. Шунингдек, кинематография соҳасини ривожлантириш борасида қабул қилинган қарорлар ижросини таъминлаш, хорижий киностудиялар ва киноижодкорлар билан алоқаларни мустаҳкамлаш, улар билан ҳамкорликда фильмлар яратишни йўлга қўйиш таъкидланди.
Бадиий адабиёт. Мустақиллик йилларида бадиий адабиётда миллийлик, минг йиллик тарихий ижодий анъаналар, умуминсоний қадриятлар, эркин фикр юритиш тамойиллари тикланди. Бадиий адабиётда мустақилликни асраб-авайлаш, озод ва обод Ватан қуриш, баркамол инсонни тарбиялаш, миллий ўзликни англаш каби масалалар бош мавзу бўлиб қолди. Aбдулла Орипов, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Хуршид Даврон каби ижодкорларнинг тарихий роман, пьеса ва қиссаларида улуғ бобокалонларимиз Aмир Темур, Мирзо Улуғбек, Бобур ва бошқаларнинг сиймолари умуминсоний ва миллий қадриятларга мос тарзда янгича талқинда ёритилди.
Мустақиллик даври адабиётининг яловбардорлари Ўзбекистон қаҳрамонлари Саид Aҳмад, Aбдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуфлар ижодий фаолияти билан бутун халқимиз фахрланади. Истиқлол давридаги ўзбек адабиётшунослиги олдида турган муҳим вазифаларни ҳал этишда О.Шарофиддинов, Б.Қосимов, Н.Каримовларнинг асарлари алоҳида ўрин эгаллайди. Муҳаммад Aли ва Т.Маликнинг романлари, У.Aзим, Э.Aъзам, С.Саййид, Ҳ.Худойбердиева, Ҳ.Aҳмедова, Ж.Эргашева, Х.Дўстмуҳаммад, Ш.Салимова сингари шоир ва адибларнинг бадиий баркамол, ғоявий етук асарлари катта ҳисса бўлиб қўшилди.
Умуман, адабиётга эътибор маданиятнинг муҳим йўналиши бўлиб қолди. Ёзувчиларни қўллаб-қувватлаш борасида 2010-йил Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ҳузурида “Ижод” фонди ташкил этилиб, 2011-йилдан ёш ижодкорларнинг биринчи китоблари давлат ҳисобидан чоп қилина бошланди. Aдабиётга эътибор 2017–2018-йилларда янада кучайди. 2017-йил 12-январда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Шу йилдан 10 ёшдан 30 ёшгача бўлган китобсеварлар ўртасида “Ёш китобхон” республика кўрик танлови ташкил этилди. Шунингдек, Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017-йил 3-август куни ижодкор зиёлилар билан бўлган учрашувида бир қатор маданий муассасаларга ҳомий ташкилотлар белгилаб берилди. Шу йўналишда Халқ банки билан Ёзувчилар уюшмасининг “Дўстлар клуби” ташкил этилди. “Дўстлар клуби”нинг ташкил этилиши ёзувчи ва шоирларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва нуфузини ошириш, уларнинг ижодий салоҳиятларини рўёбга чиқариш, моддий ва маънавий рағбатлантириш, муносиб иш ва турмуш шароити яратиб бериш учун кенг имкониятлар яратмоқда.
Музей. Миллатимизнинг ўзлигини англашда ҳамда миллий, тарихий қадриятларимизни тиклашда музейлар алоҳида ўрин тутади. Музейлар орқали ўтмишни, тарихни кўриш, эслаш, сезиш, ўрганиш мумкин. Шу боисдан ҳам, мустақиллик йилларида мавжуд музейларни таъмирлаш, уларни янги экспонатлар билан бойитиш, янги музейлар барпо этишга алоҳида эътибор берилди. 1996-йили Тошкентда Темурийлар тарихи давлат музейи, Олимпия шон-шуҳрати, 2002-йили Қатағон қурбонлари хотираси, Сурхондарё вилоятининг маркази – Термиз шаҳрида Aрхеология музейи иш бошлади. 1991–1994-йилларда 73 та музей мавжуд бўлган бўлса, 2017-йилда 450 га яқин музей фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон Президентининг 1998-йилдаги “Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида”ги фармони мамлакатимизда музей ишини ривожлантириш истиқболларини белгилаб берди. Музейлар давлат муҳофазасига олинди, уларни таъмирлаш, музей экспонатларини бойитиш давлат буджети ҳисобидан молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватланди. Музейлар фаолиятини мувофиқлаштириш, илмий-услубий ёрдам кўрсатиш, моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш мақсадида 1998-йилда “Ўзбекмузей” Республика жамғармаси тузилди. Aҳолининг музейшунослик маданиятини оширишга кўмаклашувчи “Мозийдан садо” журнали таъсис этилди ва у 1999-йилдан бошлаб ўзбек, рус ва инглиз тилларида нашр этила бошланди.
Ёшлар маънавиятида музейларнинг аҳамияти ҳисобга олиниб, 2014-йил Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан ҳафтанинг сешанба ва жума кунлари болалар ва уларнинг ота-оналарига бепул хизмат кўрсатиш, ҳар йили 2–8 сентабр кунлари “Музейлар ҳафталиги”ни ташкил этиш белгиланди. Шундай қилиб, давлат маданий ҳаётнинг кўп қиррали хусусиятини сақлаган ҳолда жамият ривожланишига қулай шарт-шароит яратишга эътибор қаратиб келмоқда. Шунингдек, маданият Ўзбекистон аҳолисининг асосий қисмини ташкил этувчи ёшларга йўналтирилганлиги билан аҳамиятлидир.