|
Huquqiy manbalar va ularning qanday turlari mavjud?
"Huquq manbai" – qonunni yoki normativ davlat irodasini ifodalashning
obyektiv tashqi shakli bo'lib, hujjat yoki odat shaklida ifodalangan va majburiylik
ma'nosiga ega huquqiy normalar majmuidir.
Huquqshunoslik ilmida quyidagi huquq manbalari mavjudligi qayd etiladi:
1. Moddiy ma'noda huquqning manbai bu huquqning mazmunini, jamiyatning
moddiy sharoitlarini belgilovchi sabablardir. Bunga iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy,
huquqiy va boshqa shartlar kiradi.
2. Ideal ma'noda huquqning manbai – huquqni anglash va asoslashning
nomoddiy omillari. Bunga falsafiy manbalar (mutlaq qonun g'oyasi, oliy aql, Xudo),
davlat mafkurasi va shaxsning huquqiy ongi to'g'risida qarashlarni kiritishimiz
mumkin.
3. Rasmiy huquqiy ma'noda qonun manbai – bu huquqiy normalarni birlashtirish
va ifodalash shaklidir, bu ularga umumiy majburiy rasmiy xususiyat beradi.
4. Yuridik fan asosan qonun manbalarini rasmiy huquqiy ma'noda o'rganadi
(boshqacha aytganda – rasmiy huquq manbalari, huquq manbalari, huquq shakllari).
5. Huquqning asosiy rasmiy huquqiy manbalariga normativ-huquqiy hujjat,
huquqiy pretsedent va huquqiy odat kiradi. Yuridik fanda ko'rsatilganlardan tashqari,
huquqiy ta'limot va huquqiy shartnoma kabi qonun manbalari ham mavjud.
Huquq manbalari ikki katta turga bo'linadi:
I. Birlamchi (asosiy) manbalar
II. Ikkilamchi manbalar
I. Birlamchi (asosiy) manbalar
Huquqning birlamchi manbalari – bu huquqning asosiy manbalaridir. Ushbu
manbalarga qonun hujjatlari, nizomlar, hukumat qarorlari, sud amaliyoti hujjatlari
kiradi va ularning asosiy uch turi mavjud:
1. Sud hokimiyati manbalari (ishlar)
2. Qonun chiqaruvchi hokimiyat manbalari (qonun hujjatlari)
3. Ijro etuvchi hokimiyat manbalari (nizomlar)
1. Sud hokimiyati manbalari (ishlar)
Sud hokimiyati bu sud tizimidir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
2020 yilning 24 iyul kuni imzolangan “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va
odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi
Farmoni imzolanib, unga ko'ra:
1. Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar
umumyurisdiksiya sudlari tashkil etilmoqda.
2. Ma'muriy huquqbuzarlikka oid ishlar jinoyat ishlari bo'yicha sudlarga
o'tkazilishi natijasida 203 ta tuman (shahar) ma'muriy sudlari o'rniga viloyat
markazlarida 14 ta tumanlararo ma'muriy sudlar tashkil etilmoqda.
3. Sud tizimiga 2021 yil 1 yanvardan boshlab “bir sud – bir instansiya” tamoyili
joriy etilib, viloyat sudlarining hozirgi birinchi instansiya, apellyatsiya va kassatsiya
sud bosqichlari bekor qilinmoqda.
4. Oliy sud tuzilmasida yirik investorlar ishtirokidagi investitsiyaviy nizolarni
hamda raqobatga oid ishlarni ko'rish bo'yicha alohida sudlov tarkibi tuzilmoqda.
5. Sudlar va sudyalar moddiy ta'minotini to'liq davlat byudjetidan qoplash
nazarda utilmoqda (Manba: Hakimov R.R. Sud-huquq islohotlarining yangi
bosqichi).
Bosma nashrlarda huquqiy tadqiqotchilar ishlarni topish uchun har xil turdagi
indekslardan foydalanadilar. Tasniflash tizimlari indeks shartlarini taqdim etadi.
Masalan, bu qonun toifasi, huquqbuzarlik (odamlarga tan jarohati yetkazish, bu
jinoyat emas) bo'lishi mumkin. Tuhmat qilish kabi ko'plab huquqbuzarliklar yoki
harakatlar sabablari mavjud. Ushbu harakat sabablari da'voni tasdiqlash uchun har xil
elementlarni o'z ichiga oladi (turli xil e'tirozlar ham bo'lishi mumkin). Umumiy toifa,
harakat sababi va harakat va himoya sababining turli elementlari indeks atamalari
bo'lishi mumkin. Sud ishlarini topish uchun asosiy tasnif - G'arbiy Amerika Digest
tizimi.
Yuridik ko'rsatkichlardan foydalanishning kaliti nafaqat asosiy faktlarni, balki
ish uchun markaziy bo'lgan huquqiy masalalarni aniqlashdir. Ma'lumotlar bazalarida
kalit so'zlarni izlash ham qiyin bo'lishi mumkin, chunki odamlar huquqiy
tushunchalarni har xil tarzda tavsiflashlari mumkin. Muammolarni izlash - bu
yuristlar yuridik fakultetida va o'zlarining butun faoliyati davomida tajriba
orttirishlari bilan shug'ullanadigan qobiliyatdir. Kasbiy bo'lmaganlar uchun kitoblar
va jurnal maqolalari kabi ikkinchi darajali manbalarni o'qish yordam beradi.
2. Qonun chiqaruvchi hokimiyat manbalari (nizomlar)
Ba'zi yurisdiksiyalar o'z nizomlarining nusxalarini internetda taqdim etishadi,
boshqalari esa yo'q. Internetda siz tez-tez yangi yoki xronologik tartibda berilgan,
shuningdek kodlangan versiya yoki kod sifatida tanilgan qonunlarning tematik
tartibini topishingiz mumkin.
Amaldagi qonunning matnidan tashqari, huquqshunos olimlar qonunchilik tarixi
deb nomlanuvchi ushbu nizomga oid dastlabki hujjatlarni o'rganishlari kerak bo'lishi
mumkin. Qonunchilik tarixi "qonun chiqaruvchi hokimiyatning niyati" yoki qonun
tili ortidagi maqsad deb nomlanuvchi narsalarni aniqlash uchun ishlatiladi. Shunga
qaramay, yuridik tarix hujjatlari qog'ozda ham, davlat hujjatlari kutubxonalarida ham,
Lex.uz onlayn formatlarda ham mavjud.
Misol uchun, THOMAS Kongress kutubxonasi qonunchilik ma'lumot xizmati,
taqdim etilgan akkauntlarning to'liq matnini, qonun loyihasining holati to'g'risidagi
ma'lumotlarni (bu qanday qilib davlat qonunchiligiga aylandi? Kim homiylik qildi?
Qaysi qo'mita deb nomlandi?), Kongress protokolidagi munozaralar matni,
qo'mitalarning ma'ruzalarining to'liq matni va boshqa qonunchilik ma'lumotlarini
taqdim etadi.
3. Ijro etuvchi hokimiyat manbalari (yo'riqnoma)
Qonun chiqaruvchi organ, odatda, ma'lum bir qonunning barcha tafsilotlarini
boshqarish uchun vaqt yoki tajribaga ega emas. Masalan, u toza suv talab qiladigan
qonunni qabul qilishi mumkin. Biroq, u Nizomni amalda qo'llash vakolatini atrof-
muhitni muhofaza qilish agentligi kabi davlat idorasiga topshiradi. Agentliklar
"vakolatli qonunchilik" tafsilotlarini amalga oshirish uchun idoraning buyruqlarini
chiqaradilar, bu esa agentlikka harakat qilish huquqini beradi.
Ijro etuvchining vazifasi respublika va davlat ma'muriyatlarining qoidalari va
qarorlarini kuzatib borishdir. Qoidalar ko'plab agentliklar hozirda Internetda
joylashtiradigan agentlik hujjati sifatida joylashtiriladi. Qonunlar singari, qoidalar
ham tez-tez registrlarda xronologik tartibda e'lon qilinadi va nihoyat mavzu tartibida
nashr etiladi.
Masalan, farmonlar avval respublika reyestrida chop etiladi, so'ngra tarmoq
qoidalar kodeksida tematik ravishda nashr etiladi.
Qonunlar va qoidalarning o'zaro bog'liqligi shuni anglatadiki, odatda bitta
qoidani ko'rib chiqish mumkin emas. Ushbu bir-biriga bog'langan qoidalar, nizomlar
va ishlarning to'plami ko'pincha kitoblar va jurnal maqolalari kabi ikkinchi darajali
manbalardan foydalangan holda yaxshiroq hal qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
