9-mavzu: global jarayonlar va barqaror taraqqiyot reja: 1

Demografik muammo.
Hozirgi zamonda insoniyatning eng muhim muammolari orasida, 
aksariyat davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari ko‘payishiga sabab bo‘layotgan aholining 
nazoratsiz o‘sishi qayd etiladi.
Ayrim mutaxassislarning baholashlariga ko„ra, sayyorada mavjud 
energetika, xom ashyo, oziq-ovqat va boshqa resurslar Erda faqat bir milliardga yaqin kishi («oltin 
milliard») munosib hayot kechirishini ta‟minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming yillik mobaynida 
sayyoramiz aholisi 15 baravar ko„paydi va bugungi kunda 6 milliard kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat 
miqyos, balki aholining o„sish sur‟atlari ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar ko„payish 
700 yil ichida, ikkinchisi – 150 yil ichida, uchinchisi – 100 yil ichida va oxirgisi – 40 yildan kamroq vaqt 
ichida yuz berdi. Shuni aytishning o„zi kifoyaki, 1956 yil Erda 2,8 milliard kishi yashagan bo„lsa, XX asr 
oxiriga kelib bu raqam 6 milliardga etdi.
Ta’lim muammosi.
Demografik portlash sabablari ta‟lim muammosi bilan uzviy bog„liq. So„nggi 
yillarda jahonda savodsizlar soni foiz hisobida kamaygan bo„lsa, mutlaq hisobda o„sishda davom 
etmoqda. Bunda ma‟lumotsiz odamlarning hayoti amalda ko„p bolalikni xurofiy aqidalar bilan oqlaydigan 
arxaik oilaviy an‟analarga bo„ysunadi. Pirovardda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o„rtasidagi 
tafovut bu jihatdan ham ortishda davom etmoqda. Hozirgi vaqtda ajabtovur vaziyatni kuzatish mumkin: 
savodxonlik mutlaq raqamlarda o„sayotgan bir paytda, savodsizlar, ya‟ni o„qish, yozish, oddiy arifmetik 
amallarni bajarishni bilmaydigan odamlar soni ham o„sib bormoqda (Hindiston aholisining 70%, Pokiston 
aholisining 60%, Afrika mamlakatlari aholisining 80% savodsiz).
Sog‘liqni saqlash.
Aholi soni va uning yashash sharoiti, shuningdek atrof muhit holati hozirgi 
davrning yana bir global muammosi bilan uzviy bog‘liq.
Aksariyat kasalliklar va atrof muhitdagi 
antropogen o„zgarishlar o„rtasida bevosita va bilvosita aloqa mavjud. Hozirgi odamlar avlodiga atrof 
muhit ifloslanishining hali o„rganilmagan yoki kam o„rganilgan ko„p sonli fizik (avvalo elektromagnit), 
kimyoviy va biologik omillari ta‟sir ko„rsatmoqda. Avvalo, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi 
kasalliklarining tarkibi va xususiyatida yuz bergan o„zgarishlar ayni shu hol bilan izohlanadi.
Ayni paytda shuni ham alohida ta‟kidlash lozimki, XX-XXI asrda yangi kasalliklar soni ko„payib 
borsada, kasalliklarga qarshi kurash vositalari ham takomillashib bormoqda. Jumladan, XXI asr fanining 
eng katta yutug„i sifatida 2008 yilda nemis olimi Xareld sur Xauzen (1936) ayollarda bachadan saratoni 
kasalligini “papiloma” virusi keltirib chiqarishini aniqlagan va unga qarshi emlash vositasini yaratgani 
uchun Nobel mukofotiga sazovor bo„ldi. Dunyo bo„yicha umumiy saraton kasalligining 5%ini bachadon 
raki tashkil qilar, va har yili ikki yuz mingga yaqin ayollar shu kasallikdan bevaqt olamdan ko„z yumar 
edi. Ushbu kasallikka qarshi vaksinatsiyaning ommalashuvi yuzlab ayollarning sog„ligi garoviga 
aylanmoqda. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda, jumladan O„zbekistonda ham 2009 yildan 12-14 

---

yoshdagi qizlarda bachadon saratoni kasalligiga qarshi emlash ishlari keng amalga oshirilmoqda. Xareld 
sur Xauzenning kashfiyoti asr boshining eng buyuk kashfiyotlaridan biri sifatida e‟tirof etilmoqda.