9-маъруза. Мулоҳаза ва ҳукм чиқариш режа

Аниқ жавоб – мантиқан тўғри қўйилган саволга билдириладиган мулоҳазадан иборат бўлиб, унда ишлатилаётган тушунчалар, сўзларнинг мазмуни ва маъноси конкрет ва равшан бўлади. Ноаниқ жавобни ифода этувчи мулоҳазалар икки хил маъноли тушунчалар, сўзларни ишлатиш натижасида ҳосил бўлади. У кўпинча софизмларда учрайди. Масалан, «уюм» софизмида софистнинг «агар қум уюмидан бир дона қумни олиб ташланса, уюм сақланадими?» деган саволига «ҳа», деб жавоб беришади. Унинг «Яна бир қум донасини олиб ташласак-чи? Унда ҳам қум уюми сақланиб қоладими?» деган навбатдаги саволига ҳам «Ҳа», жавоби берилади. Бу ҳол, яъни тасдиқловчи жавоб бирорта ҳам қум донаси қолмагунча берилаверади. Бу ерда мантиқий хато «уюм» тушунчаси мазмунининг ноаниқлигидан келиб чиқади. Мазкур тушунча фақат уюмнинг маълум бир миқдордаги қумлар тўпламини ифода қилиши, яъни ўзининг ҳажмига эга бўлиши билангина эмас, балки сифатий тавсифига: шаклига, кўламига ва шу кабиларга ҳам, яъни мазмунига ҳам эга. Софист эса урғуни унинг миқдорига беряпти. Ана шунинг учун ҳам жавоб охир-оқибатда хато бўлиб чиқади.
Бериладиган жавоб тўғри бўлиши учун маълум бир методологик талабларга риоя қилиш зарур. Улар қуйидагилардир:
1. Жавоб аниқ, равшан ва, иложи борича, ихчам бўлиши шарт.
2. Жавоб мантиқан зиддиятсиз бўлиши зарур.
3. Жавоб етарли даражада асосланган бўлиши керак.
4. Жавоб саволдаги ноаниқликни камайтириши, иложи борича тўла бўлиши зарур.
Норма(меъёрий қоида) ва ҳукм
Норма (меъёрий қоида) амалга оширилиши зарур бўлган ёки истисно қилинадиган хатти-ҳаракатларни билдиради. Уларнинг талабларига риоя қилиш кундалик турмушимизда ҳамда билиш жараёнида кўзланган мақсадга эришишимизга имкон беради. Масалан, «Таъриф тенг ҳажмли бўлиши керак», деган қоидага риоя қилиш тушунчага бериладиган таърифнинг мантиқан тўғри бўлишини таъминлайдиган шартлардан бири ҳисобланади. Агар бу қоида талаби бузилса, тушунчага бериладиган таъриф ҳаддан ташқари кенг (масалан, «Фан – билимлар тизими») ёки ҳаддан ташқари тор (масалан, «Фан – ғояларда ифода этилган билимлар тизими») бўлиб қолади.
Гапда ифодаланган нормалар ҳукмни (мулоҳазани) ифода қилиши ҳам, қилмаслиги ҳам мумкин. Масалан, «Урушни тарғиб қилиш қатъиян ман қилинади», деган гап – норматив фикр, у ҳукмни (мулоҳазани) ифода этмайди. «Саидов Ўзбекистон Республикаси фуқароси сифатида меҳнат қилиш ҳуқуқига эга», деган фикр эса норма (меъёрий қоида) ҳақидаги ҳукм (мулоҳаза) ҳисобланади; бунда норма «Ўзбекистон Республикаси фуқаролари меҳнат қилиш ҳуқуқига эга», деган фикрдан иборат; шунинг учун ҳам у мантиқий қийматга эга, яъни чин фикрни ифода этади. Демак, норма ҳақидаги ҳукмлар (норматив ҳукмлар) бошқа ҳукмлар сингари мантиқий қийматга эга, яъни чин ёки хато фикрни ифода этадилар.
Нормалар илмий билишда қоидаларни, методларни, ҳуқуқий соҳада – ҳуқуқий норматив ҳужжатларни (масалан, қонунларни, кодексларни, буйруқларни ва шу кабиларни), ахлоқ-одоб нормаларини ва бошқа соҳалардаги норматив фикрларни ифода қиладилар. Уларнинг билишдаги ва амалиётдаги аҳамияти ана шу билан белгиланади.


Машқлар
1.Қуйидаги гапларнинг қайси бири ҳукмни ифода қилишини, қайси бири ифода қилмаслигини аниқланг:
1.1.Халқ карвонини ҳеч қандай куч ортга қайтаролмайди (И.Каримов).
1.2.Тил – миллатнинг қалби.
1.3.Хоразмий – катта илмий, гениал шахс (Д.Сартон).
1.4.Мен нечун севаман Ўзбекистонни?
1.5.Халқимиз энди эркинлигини қўлга киритган, ўзлигини англаб етган бир замонда аллақандай кимсаларга эргашиб, яна жаҳолот ва қуллик тузоғига қайтадими?! (И.Каримов.)
2.Қуйидаги ҳукмларнинг таркибини аниқланг:
2.1.Жамиятни маънавий янгилашдан кўзланган бош мақсад – юрт тинчлиги (И.Каримов).
2.2.Еридан айрилган етти йил йиғлар, Элидан айрилган ўлгунча йиғлар (Халқ мақоли).
2.3.Баъзи балиқлар юз йилгача яшайди.
2.4.Миллий мафкурани шакллантирадиган энг катта манба – бу ҳаққоний яратилган тарихдир (И.Каримов).
3.Оддий ва мураккаб ҳукмларни ажратинг:
3.1.Оила ва мафкура тушунчалари чамбарчас боғлиқдир (И.Каримов).
3.2.Миллий мафкура – бу халқнинг, миллатнинг ўтда ёнмайдиган, сувда чўкмайдиган ўлмас эътиқодидир (И.Каримов).
3.3.Муайян вазифаларни бажариш зарурияти инсон фаолиятининг бир умрга яшаш қоидасидир (Беруний).
3.4.Тикан экиб, ҳосилига узум олмайсан (Аҳмад Югнакий).
4.Қуйидаги ҳукмларнинг предикат характери бўйича қайси турларга мансублигини аниқланг:
4.1.Ўз тилини йўқотган ҳар қандай миллат ўзлигидан жудо бўлади (И.Каримов).
4.2.Ёғ сувдан енгил.
4.3.Ўзбекистон Республикасида чет эл инвесторларининг фаолият кўрсатиши учун қулай шароитлар мавжуд.
4.4.Лайлак – Наврўз элчиси.
5.Қуйидаги ҳукмларнинг миқдор ва сифатини ҳамда терминлари ҳажмини аниқланг:
5.1.Ҳеч бир олим формулалар билан фикр юритмайди (А.Эйнштейн).
5.2.Қайсарлик – заиф ақл иллатидир (А.П.Чехов).
5.3.Ёввойи ўтларнинг медицинада ишлатиладиган турлари кўп.
5.4.Баъзи талабалар вақтининг бекор кетишига йўл қўймайди.
5.5.Ўзбекистон – келажаги буюк давлат.
5.6.Бу хонадондан ҳеч ким норизо бўлиб кетган эмас. (А. Қодирийнинг «Ўтган кунлар» романидан.)
6.Қуйидаги мураккаб ҳукмларнинг турларини аниқланг:
6.1.Маҳаллани ўзини-ўзи бошқариш мактаби, таъбир жоиз бўлса, демократия дарсхонаси, деб аташ мумкин (И.Каримов).
6.2. Қололмас жаҳон ичра мангу киши,
Фақат қолғуси яхши ному иши (Саъдий).
6.3. Гар сен ўзгаларнинг қайғусига лоқайд қарасанг,
Инсон деган номга нолойиқсан (Саъдий).
6.4.Олимда кўпинча нимадир: ё шира, ё ҳаракат, ё ҳазми таом, ё меъда шарбати, ёхуд идрок деб аталмиш нарса етишмайди (Жан Поль).
6.5.Фақат тажрибагина бизни ҳаёт неъматларини қадрлашга ўргатади.
6.6.Шарқ кишисининг хусусияти бир йўла ва узил-кесил белгиланган бўлади (Гегель).
7.Қуйидаги ҳукмларнинг модаллигини аниқланг:
7.1.Ўз тилини йўқотган ҳар қандай миллат ўзлигидан жудо бўлиши муқаррар (И.Каримов).
7.2.Ўзбекистон олий мактаби тизими 58 олий ўқув юртини, шу жумладан, 16 университет ва 42 институтни ўз ичига олади (Кадрлар тайёрлаш миллий дастуридан).
7.3.Айбланувчи оқланиши мумкин.
7.4.Жисмлар иссиқликдан кенгаяди, совуқликдан тораяди.
8.Қуйидаги ҳукмлар қандай муносабатларда?
8.1.Баъзи раҳбарлар яхши нотиқдир. Баъзи раҳбарлар яхши нотиқ эмас.
8.2.Металлар оксидланади. Натрий оксидланмайди.
8.3.Врач – олий маълумотли мутахассис. Кардиолог – олий маълумотли мутахассис.
8.4.Қонун объективдир. Қонун субъективдир.
9.Қуйидаги савол-жавобларни мантиқий таҳлил қилинг.
9.1.Агар мендан, нега миллий қадриятларимиз шунча замонлар оша бемалол яшаб келаяпти, деб сўрашса, бу – аввало, муқаддас динимиз ҳисобидан, деб жавоб берган бўлур эдим (И.Каримов).
9.2.Табиий савол туғилади: бундай мафкуравий таъсирлар салбий оқибатларга олиб келмаслиги учун нима қилиш керак?
Бунинг йўли – одамларимиз, авваламбор, ёшларимизнинг имон-эътиқодини мустаҳкамлаш, иродасини бақувват қилиш, уларни ўз мустақил фикрига эга бўлган баркамол инсонлар этиб тарбиялаш. Уларнинг тафаккурида ўзлигини унутмаслик, ота-боболарнинг муқаддас қадриятларини асраб-авайлаш ва ҳурмат қилиш фазилатини қарор топтириш. Уларнинг, мен ўзбек фарзандиман, деб ғурур ва ифтихор билан яшашига эришишдир (И.Каримов).
9.3.«Мантиқ фанининг асосчиси ким?» деган саволга қуйидагича жавоблар берилиши мумкин:
– Арасту.
– Қадимги грек файласуфи.
– Қандайдир чет эллик файласуф.
9.4.Савол. Ўн йилдан кейин ҳозирги ҳолатингизни сақлаб қоласизми?
Жавоблар:
– Ҳа, сақлаб қоламан.
– Йўқ, сақлаб қололмайман.
– Билмайман.
10.Норма (меъёрий ҳолда)ни ифода қилувчи гаплар тузинг.
Намуна: «Жинси, тили, ёши, ирқи, миллий мансублиги, эътиқоди, динга муносабати, ижтимоий келиб чиқиши, хизмат тури, ижтимоий мавқеи, ту-раржойи, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қанча вақт яшаётганлигидан қатъи назар, ҳар кимга билим олишда тенг ҳуқуқлар кафолатланади» (Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Таълим тўғрисида. Т., 1997. 4-модда).