|
69-su ’wret: Jer silkiniw saldarinan turar joy binosi batamom vakson boh
an
Г-
ко p
71 - su’wret. Ku’shlijer silkiniw ta’sirindepayda bolg’an Jer jariqlari.
Alimlar Jer sharinda 4000 jil dawaminda tax- minan 13 mln. rishining zilzi- ladan h’alok bwl- ganligini esap-ga olganlar.
Ashgabad zil- zilasining epi- tsentrida jer
silkiniw ku’shi 9 - 10 ballga etgan. Ashgabad qalasida bolsa zil-zilaning ku’shi 7-9 ball a’tirapinda bolip, ko’p bino-lar
bu’zilgen h’a’m kishilar h’alok bolg’an. Epitsen- trga jaqin joy- larda Jer ёrilgan, ayirim orinlar sho’kken, ayirim orinlar bolsa kwta- rilgan, Jer jariq- laridan issi suw h’a’m qum aralas ilay oqib shiqqan.
Ko’binshe ku’shli jer silkiniw waqtinda Jer ёп- ladi, ko’shkiler ju’zege keledi (71 - su’wret) h’a’m relef o’zgeredi.
Orta Aziyada- gi tawlar
jumladan, Pamir - Oloy, Qurama, Ferg’ana, Chotqol, Piskom h’a’m basqa taw tizmala- rining geologiyaliq du’zilisi h’a’m tekto- nikasini u’yreniw
na’tiyjesinde Bul taw dizbeklerinin’ neo-gen h’a’m antropogen
da’wirlerida ku’shli taw burmalaniwi (pu’tin, palaxsa) h’a’m ko’teriliwinden payda bolg’anlig’i isbotlandi.
Bu keltirilgen mag’liwmatlar Jer yuzisidagi relef formalarinin’ (erozion, denudatsion, akkumulyativ h’a’m b.) payda boliwinda jer silkiniw h’a’reketinin’ roli u’lkenligin ko’rsetedi.
Ayirim tsunamilar da u’lken talofat keltiredi. 1896 jili Xonsyu orolining shig’is soh’ilida ju’zege kelgen sonday tsunami Yaponiya jag’alarinda 26 mingga jaqin kishilaming ёstig’ini quritgan. Bunday h’a’diysega 2004 jil kuzida Hind okeani ma’mleketleri jag’alarinda tsunami saldarinan 270 mingdan artiq adamlarning h’alok bolg’anlig’ini, ju’da’ u’lken materialliq ziyan etkazilganini ko’rsetip o’tiw darkor.
Jer silkiniwdi boljaw
Jer silkiniwdi boljaw seysmologlarning dolzarb waziypasi esaplanadi. Jer silkiniwlerni aldindan aytish yaki boljaw alimlar aldinda turg’an basli waziypalardan biri.
Jer silkiniw insanlar tirishiligiga, olar barpo etken inshootlariga, materialliq bayliqlarga naqadar u’lken xavf tug’dirishini kwz oldimizga keltirsek, bul ma’selening nechog’lik a’lemshumul a’meliy a’h’imiyetke iyeligini tushunish qiyin emes. Eger jer silkiniw sadir boliwin biroz bolsada aldinraq biliw imkaniga iye bolg’animizda edi, insanlarni bunday h’alokatdan saqlaw chora - tadbirleri kwrilgan bwlar edi.
Jer silkiniwdi boljaw mubiraqsi, yag’niy jer silkiniw joyi h’a’m ku’shin aniqlaw yaki jer silkiniw bolatug’in maydanlardi biliw bir qarashda h’al bolg’andek. Bul mubiraq jan’a geologiyaliq h’a’m seysmikaliq mag’liwmatlardi qayta ko’rip chiqish evaziga ju’zege keledi. Sonday mag’liwmatlar tiykarinda ma’lim orinlarda jer silkiniwdin’ ku’shi qanday boliwligini aytish h’a’m ballar boyinsha aymaqlarni rayonlash mu’mkin.
Bunday kartalar du’zilisdagi tiykarg’i kemshilik ol yaki bul maydanlardan alinip atirg’an mag’liwmatlardin’ bir xil emesligidir. Sonin’ ushin seysmikaliq rayonlashga tayёrlanajatqanda h’a’r bir jaydin’ geologiyaliq du’zilisi h’a’m jer silkiniw na’tiyjesinde aling’an izoseystlar jaylasiwi inobatga aliniwi sha’rt.
Bunday kartalarni tuzish bizin’ Respublikamizda 1966 jildan son’ a’melge oshirilgan. Ha’zirgi ku’nde ma’mleketimizning barliq aymaqlari boyinsha seysmikaliq rayonlash kartalari du’zilgen, iri qalalar boyinsha bolsa, mukammal seysmikaliq rayonlash kartalari bar.
Jer silkiniw boliw waqtin bashoratlash barasinda alip borilajatqan izertlewler h’a’zirgi ku’nde da Bul ma’selening echimi topilmaganligini ko’rsetedi.
Jer silkiniwler mubiraqsi menen shug’ullanuvchi mutaxssislarning barlig’i bunday dah’lashli ta’biyat h’a’diysesini boljaw barasinda izertlewler alip bariwadi. Bul izertlewlerning tiykarg’i maqseti boliwi mu’mkin bolg’an jer silkiniwdin’ ku’shin, ju’z berish waqtin h’a’m joyini aldindan aytib berishdan ibarat.
Eger sadir boliwi mu’mkin bolg’an jer silkiniwlerdin’ ku’shi h’a’m joyini aniqlaw ma’seleleri ma’lim ma’niste echilsada, onin’ waqtin aytish h’a’zirge shekem mubiraq bolip qolmoqda. Bul barada ko’plep ma’mleketlerde izertlewler dawam etpekte. Gap shundaki, u’lken talofatlar birinshi gezekte jer asti silkinislerining h’a’zircha pa’nge ma’lim emes bolg’an kutulmaganda, favqulodda sadir boliwi na’tiyjesidir.
Jer silkiniwlerdin’ aldin sadir bolg’an aymaqlarda yana takrorlanish eh’timolligi u’lken boladi. Jer jariqlari menen baylanisli bolg’an seysmikaliq zarbaga ushirag’an orinlar belgili bir waqit dawaminda «kuch yig’adi», jillar, onlap h’a’m ju’zlep jillar wtib jan’a katastrofaga duch keledi. Ma’selen, Gazlidagi jer silkiniw sakkiz jildan son’ yana takrorlangan.
Jer silkiniwlerdin’ ko’pshiligi iri Jer jariqlari zonasinda jaylasqan. Sadir boliwi mu’mkin bolg’an jer silkiniwdin’ orni h’a’m ku’shin arnawli seysmikaliq (mikroseysmikaliq) rayonlash kartalari boyinsha esaplap tabiladi. Bunday kartalarda belgili bir balli zonalar, izoseystlar, Jer jariqlari zonalari h’a’m geologiyaliq du’zilisinin’ basqa qa’siyetleri, grunt qurami, jer asti suwlarinin’ jatiw teren’ligi, releftin’ bo’leklengenligi, aldin sadir bolg’an jer silkiniwlerdin’ epitsentrlari, gipotsentrining jaylasiw teren’ligi, seysmostantsiyalar orni h’a’m basqalar ko’rsetiledi (72-su’wret).
Bunday kartalarni kompleks analiz qiliw ma’lim da’rejedegi eh’timollik menen bashorat qilinip atirg’an jer silkiniwdin’ orni h’a’m ku’shin aniqlaw imkaniyatin beredi.
Sadir boliwi shama qilinip atirg’an jer silkiniwdin’ ju’z berish waqtin aniqlaw bir qansha quramali ma’sele esaplanadi. Alimlardin’ bir bo’limi bunday boljaw mu’mkin emes deyishadi
Jer silkiniwdin’ gidrogeologiyaliq derekchilaridan burg’i qudiqlarinda h’a’m xojaliq qudiqlarinda grunt suwlari qa’ddinin’ aldin pa’seyedi h’a’m keyin keskin ko’teriliwi, suw temperaturasinin’ o’zgeriwi, suwda radon, karbonat angidrit gazi h’a’m simob bug’lari mug’darinin’ asiwini ko’rsetiw mu’mkin.
Haywanlarning bezovtalanishini da jer silkiniw derekchisi qatarina kiritiw mu’mkin. Jer silkiniw ju’z beriwidan aldin itlarning uvullashi, mushuk h’a’m tovuqlarning binolardan qochib shig’iwi, ilonlarning inlarini tashlab ketiwi, ta’biyiy suwlarda h’a’m akvariumda baliqlarning bezovtalanishiga kishilar itibar berishgan.
Joqarida sanab o’tilgen derekchilarning bir bo’liminen ortasha muh’latli (yil, oylar), basqalarinan bolsa qisqa muddatli (kunlar) bashoratlashda paydalaniw mu’mkin. Bunday mag’liwmatlardi qayta islew h’a’m bir qarorga kelishdan aldin jer silkiniw derekchilarining barlig’idan birgelikte paydalaniw lazim.
Tayamsh so’zler h’a’m tu’sindirmeler
Jer silkiniw, seysmologiya, seysmikaliq twlkin h’a’m zona, aseysmikaliq wlka, mik - roseysmikaliq, makroseysmikaliq, gipotsentr, epitsentr, tektonosfera, karst, g’or, seysmikaliq shkala, magnituda, Rixter shkalasi, tsunami, jer silkiniwdi bashoratlash, jer silkiniw oshag’i, seysmograf.
Ta’krarlaw ushin sawallar
Jer silkiniw degende neni tu ’sinesiz?
Jer silkiniwdin ’payda boliw mexanizmi nelerdan ibarat?
Jer silkiniw uchog ’i nima?
Seysmikaliq mintaqa h ’a’m aseysmikaliq wlka degende neni tu ’sinesiz?
Medvedev h ’a’m Rixter seysmikaliq shkalalarining tiykarg ’i moh ’iyati h ’a’m parqi nelerdan ibarat?
Tsunami nima?
Jer silkiniwdi boljaw mu ’mkinmi?
Seysmograf h ’a’m seysmogrammalar nima?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
