9-Lekciya: Jer silkiniwler ham olar menen baylanisli bolg'an relef formalar

65-su’wret. Magnit tasmasiga jazilg’an seysmogramma.


Jer silkiniwler ko’p sadir bolatug’in h’a’r bir ma’mleketda seysmograflar menen jih’oz-langan seysmostantsiyalar qurilgan boladi. Seymostan-tsiyalarda uchtadan seysmograf-lar wrnatilgan boladi. Olardan ekitasi o’z ara prependikulyar bolg’an gorizontal bag’dardag’i, u’shinshisi bolsa vertikal bag’dardag’i terbeniwlerdi qayd etedi (63,64-su’wretler). Olar zaminga

er silkiniwler oshag’ining ko’pshiligi 10-30 km teren’liklerde jaylasqan. Olardan tiykarg’i bo’limi (85 %) tektonikaliq siqiliw h’a’m ozrog’i (15 %) tektonikaliq soziliw jag’daylari menen baylanisli.

bekkem wrnatilgan shtativdagi mayatnik h’a’m barabandan ibarat. Seysmograflar terbeniwlerdi jaqtiliq yaki elektr signallariga aylantirb, magnit tasmasiga u’zliksiz jazip baradi. Seysmikaliq terbenbeniwler jasiwi seysmogramma delinedi (65-su’wret).

Seysmikaliq terbenbeniwlerda u’sh xil seysmikaliq tolqin ajiratiladi: boylama - (tezligi 3,5 - 6,5 km/sek) jinis bo’lekshelerinin’ terbeniwi tolqin tarqaliwi bag’darinda sadir bolip, qatti, suyiq, h’a’m gaz h’aldagi zatlardan o’tedi; kesesine - (tezligi 4,5 km/sek) terbenbeniwler tolqin tarqaliwi bag’darina kesesine h’alda a’melge asadi. Bunday tolqinlar suyiq h’a’m gaz h’alattag’i zatlardan o’tpeydi. Yuza tolqinlari (tezligi 3 - 3,5 km/sek) Jer qirtisinin’ u’stingi bo’liminde h’a’reketlanib, tez swnadi. Seysmikaliq terbenbeniwler seysmograf tasmasida o’z aksini tapqan boladi.

9.3. Jer silkiniwlerdin’ Jer sharinda tarqaliwi.

Bir neshe ju’z jillar dawaminda toplang’an mag’liwmatlar jer silkiniwler planetamizdin’ ayirim seysmikaliq zonalarda ko’p sadir boliwin ko’rsetedi. Seysmikaliq zonalar tiykarinan geosinklinal mintaqalarga tuwri keledi. Jer ju’zesi relefin buzuvchi jer silkiniwlerdin’ kwpi Pireney, Alp, Apennin, Karpat, Balqon, Kavkaz tawlarida h’a’m Orta Aziyaning tawli rayonlari, Hindiqush, Gimalay tawlarida h’a’m Tinish okean h’alqasida sadir boladi. Pu’tkilley yaki derlik jer silkiniw bolmaytug’in aymaqlar da bar. Bunday aymaqlar (Germaniya h’a’m Polsha to’mentegislikleri, Rossiya tegisligi, Finlandiya, Kola yarim atawi, Kanada, Braziliya tegislikleri) aseysmikaliq u’lkeler dep ataladi. Jer sharinda sadir bolatug’in jer silkiniwler Jer qirtisinin’ tiykarinan eki iri h’a’reketshen’ mintaqasida jaylasqan (66-su’wret).

1. 
   Tinish okeam mintaqasidagi jer silkiniwler barliq jer silkiniwlerdin’ 80% ini quraydi. Bul mintaqa en’ teren’ Jer jarig’i o’tken orinlardi o’z ishine alip, ondag’i jer silkiniwler gipotsentrining teren’ligi 700 km gacha baradi. A’sirese, Yaponiyada kuzatiluvchi ku’shli jer silkiniwler bug’an aniq misal boladi.
   
2. 
   Orta Jer ten ’izi - Indomeziya mimtaqasi. Bul mintaqaga barliq jer silkiniwlerdin’ 12% tuwri keledi. Ol indoneziyaning qubla-sharqdidan boshlanib, batisqa tomon Gimalay tawlari arqali Tiёn-Shon h’a’m Pamirga, Afg’oniston h’a’m iran arqali Kavkaz tawlariga o’tedi. Kavkazda Qara ten’iz jag’alari boylap ekige bo’linedi: bir bo’limi arqa - batisda Qrim, Karpat, Alp, Pireney tawlari arqali Atlantika okeaniga tutasadi, ekinshi bo’limi bolsa qubla - batisqa tomon ywnalib, orta Jer ten’izning qubla h’a’m arqa jag’alari boylap, ol da Atlantika okeaniga shig’adi.