9 -tema : Ornatilg’an sistemalar ushin operacion sistemalar Reje

9. 2-súwret. Linux Ubuntu operatsion sisteması
Sonday etip, Linux sisteması kóp sanlı programmistler hám internet arqali bir-biri menen baylanıs qılıwshı Unix sisteması belsendileri járdeminde jaratıldı.
Basında Linux sisteması, “qolbola” Unixqa uqsas sisteması retinde i80 386 protsessorli IBM PC tipindegi mashinalarǵa mólsherlengen edi. Biraq keyinirek Linux - sol dárejede ǵalabalasıp ketti, olardı sol dárejede kóp komaniyalar qollap -quwatladi, házirgi waqıtta bul operatsion sistemanıń ámeldegi versiyaları derlik hámme tipdagi protsessor hám kompyuterler ushın islep shıǵıldı. Linux tiykarında superkompyuterler de jaratılıp atır. Sistema klasterlestiriw, zamanagóy interfeys hám texnologiyalardı qollaydı.
Linux - kóp máseleli, kóp paydalanıwshı tolıq qanlı operatsion sistema bolıp tabıladı (tap Unix basqa versiyaları sıyaqlı). Bul, bir waqtıniń ózinde, bir mashinada, kóp paydalanıwshılar, parallel halda, kóplegen programmalardı atqarǵan halda islewi múmkin.
GNU/Linux OS ni rásmiy relizi (operatsion sistemasınıń yadrosı) 1994 jıl jaratıldı. Keyinirek bul OS ushın programmalardıń kóbeyiwi Linux distributivlardi keltirilip shıǵardı. “Rásmiy” Linux distributivlariniń sanı juzge jaqın. Geypara distributivlar 1-3 Floppy disklerde bolsa, basqaları 7 kompakt disklarde bolıwı múmkin. Linux OS ústinde pútkil dunya programmistleri jumıs alıp barǵanlıǵı sebepli, Linux kóp tildi óz ishine alǵan.
Linux OS Unix shańaraǵına tiyisli bolǵanı sebepli ol jaǵdayda Windows yamasa Mac OS programmaları islemeydi, hám kerisinshe Windows de Linux programmaları. Lekin bul mashqalalardi sheshimi bar álbette. Arnawlı Windows OS imitatsiyalaytuǵın programmalar (Wine) yamasa virtual kompyuterler (virtualBox, vmWare) járdeminde basqa OS programmaların jumısqa túsiriw múmkin. Linux hám Windowstı birlesken distributivi Lindows de bar. Tek bul OS joqarı bahalı kommerciya sisteması retinde tarqatılıp atır. Aqırǵı waqıtlarda Linuxni Windows OS na saldamlı básekilesiw haqqında kóp gápler tarqatılıp atır. Windows OS di qollap quwatlawshılar tárepinen bolsa kerisinshe, Linuxtiń paydalanıwshı kompyuterine kópshilikke arnalǵan ornatılıwına tayın emesligi haqqındaǵı kelispewshilikler bildirilip atır.
Bir jıl aldın, Linuxtıń server OS-lari arasında birinshi orındı iyelep kelip, ápiwayı paydalanıwshılar ushın quramalı bolıp ko'rinedi. Linux isenimliligi dárejesi boyınsha joqarı hám viruslardan qorģalģan OS bolıp paydalanıwshılardan kóbirek professional bilimdi talap etedi.
Linuxniń abzallıqları, onıń isenimliligi hám turaqlılıǵı hám viruslardan qorģalģanliģi bolıp tabıladı. Linuxda Windows OS de kóp ushraytuǵın “tesik”ler ulıwma ámeldegi emes bolıp tabıladı, ámeldegi bolsa da aljasıqlar tezģana hám hesh qanday ǵárejetlersiz esaplanadi, onıń ushın paydalanıwshı (admınıstrator)di waqıtında programmalıq taminatti jańa versiyaların internetten alıw talap etiledi. Qátelikti paydalanıwshınıń ózide tuwırlawı múmkin, álbette onıń ushın Linux kodların oqiy alıw hám tusine alıw tájiriybesin ıyelew zárúr.
Linuxtiń kemshiliklerine, Windows OS úyrenip qalǵanlar ushın distributivni ornatılıw qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Aldınǵı distributivlar ornatılıwı processinde júdá kóp túsiniksiz (ádetde Windowsti ornatılıwı processinde ulıwma ushramaytuģın) sorawlardı beriwi paydalanıwshılardı qıyın jaǵdayǵa túsirip qoyadı. Ulıwma alǵanda, Linux server kompyuterlerinde programmistler, hámde programmist yamasa admınıstrator bolıw niyetinde júrgenler kompyuterlerinde jasap kelgen. Kommerciya firmalarında tiykarınan Windows OS litsenziyasız isletiw nátiyjesinde kelip shıǵıw kelispewshiliklerden erkin bolıw maqsetinde Linux OS ni isletiliwi jolǵa qoyılǵan. Bul kelispewshiliklerdi kúsheyiw dáwiri áyne Windows XP dıń jaratılıwı dáwirinde háwij alǵan.
2003 jıldan baslap sonday Linux distributivlari islep shıǵıldı, olardıń ornatiliw processi hatte Windowsdıń ornatiliw processinnen de ańsatlasti. Bul waqıtqa kelip bolsa Linux ushın ámeliy programmalıq támiynattıń kóbeygenligi, Linuxda hár qanday jumıstı, tekst teriw hám súwret siziwdan baslap, cifrlı fotoapparat hám uyalı baylanıs telefonları menen islewdi orınlaw imkaniyatın jarattı. Búgingi kúnde kompyuterde birģana Linuxti ornatıp Windowsde orınlaw múmkin bolǵan islerdi biymálel orınlaw múmkin. OSlardi túrli-tumanlıǵı Windows monopoliyasın shetke jıljıtıp haqiqiy básekili ortalıqtı jaratıp atır.
Linux server OSlar hám professional kompyuterlerdiń tiykarǵı sisteması retinde joqarı orındı iyelep turıwı, hár qıylı transmilliy korporatsiyalardıń erkin programmalıq támiynat joybarın rawajlandırıwda aqsha menen támiyinlewi Linuxnitaǵı rawajlanıwına úlken ules qosılıp atır. Biraq jeke kompyuterlerde Linuxni kemnen-kem ushıratıw múmkin. Linuxni programmistler ózleri ushın qolay etip rawajlandırǵan.
Aqırǵı jıllarda úlken korporatsiyalar júz million dollorlıq qarjların Linuxti jańa versiyaların jaratılıwı ushın qarjılanģan. Hatteki sol waqıtları ataqlı bolǵan programma jaratıwshılar óz programmaların Windows versiyaların menen birge Linux versiyaların da islep shiģa baslaģan. Talap etilgen qarjılar ózin aqlay basladı. 2003 jılı Linux sistemasına ótiw tekǵana kommerciya shólkemler bálki mámleket shólkemler arasında háwij aldı. Álbette bul kutilgan jaǵday edi. Linux jeke kompyuterde isletiliwi ańsatlasti, ornatılıwı bolsa Windows sistemasına salıstırǵanda talay ańsatlasti. Bir neshe úlken firmalardıń Linux distributivlarini jaratıw menen shuǵıllanıwı programmistler arasında kúshli básekili ortalıqtı jaratadı. Eki jıl aldın paydalanıwshıģa qaysı bir distributivdi tańlaw haqqındaǵı máslahátti beriw qıyın edi. Házirgi kúnde Linux distributivlari birden-bir standartqa umtılıwı, programmistlerdiń bılımı tiykarǵı bolǵan mashqalalardi sheshıwge alıp keldi.
Linuxtiń baslanǵısh paydalanıwshısı kózqarasınan, tómendegi masláhátlerdi beriw múmkin: aldın ASPlinux (www. asplinux. ru) yamasa AltLinux Junior (www. altlinux. ru) distributivini isletiw usınıs etiledi. Bul distributivlat Rossiya programmistler tárepinen rawajlandırılıp kelinip atır. Derlik tolıq orıs tiline awdarma etilgen. Ózbek tiline awdarma etilgen distributivlardan biri bolsa Doppix (www.doppix.uz). Distributivlarniń sonday bir túri bar onı Live CD dep ataydı. Yaǵnıy bul distributiv CD yamasa DVD diskta bolıp, onı kompyuter CD/DVD-ROM inan júklenip tayın Linux OS payda qılıw múmkin. Bunda disktegı maǵlıwmatlarińiz hesh qanday zálel tiymeydi. Qateki Live CD ni flesh disklı versiyası da bar. Mısalı, SLAX www.Slax.org, házirgi kúnde reytingi bálent bolǵan hám rawajlanıp atırǵan Live distributiv esaplanadı. Basqa bir Live CD distributivlarni www. livecdlist.com sayttan tabıwıńız múmkin.
Kompyuter resurlarina júdá kem talap qoyatuǵın distributiv Delilinux bolıp tabıladı (www. delilinux. org). Onıń islewi ushın 486, Pentium I, 16 -32 Mb operativ yad hám vinchesterde 600 Mb orınnıń ózi jetkilikli. Distributiv quramına Icewm aynalı menejer, tekst redaktorlawshı hám internet brauzeri programması bar. Aqırǵı on jıllıq ishinde zamanagóy OS-na qoyılatuǵın talaplar haqqında qıyallar shakillenip boldı. Bunda standart retinde Windows sisteması alındı. Windows paydalanıwshı tıshqansha menen qolay islewi ushın grafiklı interfeysti usınıs etedi. Aldınǵı versiyalardaǵı tekst interfeysli MS DOS zamonagóy Windows sistemalarında derlik isletilmeydi. Bunnan tısqarı Windows 9 x dıń grafiklı interfeys qabıǵı OS-dıń yadrosı menen tikkeley baylanıslı. Odan aldınǵı Windows 3. 11 sistemasında aldın MS DOS jukleme edi hám win commandasi menen grafiklı interfeys jumısqa túsiredi.