81 Inglizcha Baymatova Barchinoy Gulmurodovna O‘zbek tilidagi inglizcha

2. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishning tadqiq obyektini o‘zbek tili leksikasidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlar tashkil qiladi. Material, asosan, eski va yangi nashrdagi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”¹dan hamda bir necha turdagi lug‘atlar va davriy nashrdagi turli gazeta va jurnal matnlaridan to‘plandi. Ishga nazariy manba sifatida tilshunosligimizda bajarilgan dissertatsiya, monografiya va ilmiy maqolalardan foydalanildi. O‘zbek tilidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlarning ma’no taraqqiyotini o’rganish ishning predmeti sanaladi.
3. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Mazkur dissertatsiyaning maqsadi o‘zbek tili leksikasining o’zlashma so’zlari tarkibidagi inglizcha o’zlashma so’zlarni belgilab olish, ularning ma’no taraqqiyotini o’rganish, ma’noviy guruhini tashkil etuvchi inglizcha o’zlashma so’zlar sistemasining leksik sathdagi o‘rni masalasiga oydinlik kiritish, ma’noviy va vazifaviy imkoniyatlari hamda xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, leksikografik izohlarini oydinlashtirish hisoblanadi. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olindi:
- o‘zbek tili leksikasi va unda so‘z o‘zlashish jarayonini o‘rganish;
- o‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlar tarkibidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlarni belgilab olish;
- o‘zlashma so‘zlar semantikasida ma’no kengayishi hodisasini aniqlash;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning semantik munosabatini yoritish;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning sinonimik, graduonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlarini aniqlash va bu munosabatlar bilan bog‘langan so‘zlarning sistema ichidagi o‘rnini belgilash;
- o‘zlashmalarning tematik guruhini yoritish;
- o‘zlashma so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini o’rganish;
- o‘zlashma so‘zlarning leksikografik talqini masalasini yoritish;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi va undagi muammolarga doir tavsiyalar berish.
4. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. O‘zbek tilshunosligi, xususan, o‘zbek leksikologiyasi sohasida keyingi yillarda bir necha tadqiqotlar bajarilib, jiddiy yutuqlarni qo‘lga kiritdi. O‘zbek tili lug‘at boyligini ilmiy tadqiq etishda Sh.Rahmatullayev, I.Qo‘chqortoyev, S.G‘iyosov, H.Ne’matov, R.Rasulov, E.Begmatov, H.Jamolxonov, O.Bozorov, B.Jo‘rayev, Sh.Orifjonova, Sh.Iskandarova, B.Mengliyev, R.Safarova, H.Saidova, B.Qilichev, A.Sobirov, G.Ne’matova, Z.Yunusova, B.Bahriddinova, Sh. Bobojonov kabi tadqiqotchilarning nomi bilan bog‘lash o‘rinlidir¹.
Bir tildan boshqa tilga so‘z o‘zlashish tillarning aralashuvi sifatida yuqori baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslikning muhim muammolari sirasiga kiritadi. Qozon tilshunoslik maktabining namoyandalaridan biri V.A.Bogoroditskiy o‘zbek tilini o‘rganishda boshqa tillarning ta’sirini hisobga olish zarurligi va uning ahamiyatini qayd qiladi. Bir tildan boshqa tilga lisoniy birliklarning o‘zlashish masalalari, tillarning o‘zaro ta’siri bir qator tilshunos olimlarning tadqiqotdarida ham e’tiborli o‘rinda bo‘lgan. Xususan, arab va arab bo‘lmagan boshqa tillardan ot turkumiga xos so‘zlarning o‘zlashishi, bunday sotsiolingvistik jarayonda o‘zga til leksemalarining morfologik qiyofasidagi o‘zgarishlar haqida turli fikrlar bildiriladi.
O‘zbek tilshushosligida professor Sh.Raxmatullayev, F.Abdullayev, I.Qo‘chqortoyev, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Berdialiyev, H.Ne’matov, R.Rasulov kabi olimlarning o‘zlashma so‘zlarning leksik-semantik xususiyatlari, ularning o‘zbek tili lug‘at tarkibiga o‘zlashish omillari haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir.
Lekin o‘zbek tilshunosligida bevosita inglizcha o‘zlashma so‘zlar va ularning ma’no taraqqiyotini ilmiy tadqiq etishga bag‘ishlangan jiddiy tadqiqotlar hali yaratilmagan.