8-Tema. Shoralar dáwirindegi ádebiyat

2. S.Majitov, I.Fazilov, Q.Áwezov si’yaqli’ jazi’wshi’lardi’ń repressiyalani’wi’
S. Majitovtiń qaraqalpaq ádebiyatin baslawshilardiń biri sipatinda mádeniyatimizdiń tariyxinda áhmiyetli orin iyeleydi. S.Májitov qaraqalpaq jaziwshilarin tárbiyalawda kóp ku`sh jumsadi, olardiń ayrimlarina ustazliq etti. Dáslep S.Májitov mektepler ushin álipbe oqiw kitaplarin jazdi, qaraqalpaq ádebiyatiniń u`lgilerin jiynadi. Sonliqtan da S.Májitovtiń tvorchestvosi qaraqalpaq ádebiyatinda aytarliqtay iz qaldirdi. Shayir óziniń eń jaqsi shiğarmalari menen xalqimizdiń tereń su`yiwshiligine miyasar boldi.

S.Májitovtiń shiğarmalariniń basim kópshiligi poeziyadan, prozaliq, dramaliq janrlardan turadi. Oniń kóp ğana gu`rrińleri ózi du`zgen oqiw kitaplarina kirgizilgen. ”Qizil muğallim” jurnallarinda, ”Qaraqalpaq ádebiyati jiyintiği”, qosiqlari toplaminda basilip shiqti.

S.Májitovtiń dóretiwshiliginde poeziya tiykarği orindi iyeleydi. Biziń mádeniy jámiyetshiligimiz oni eń aldi menen kórnekli shayir sipatinda tanidi.

S.Májitov poeziyada ağartiwshi ideyadaği shayir sipatinda kórindi.

Shayir óziniń dáslepki qosiqlarinda oqiw ónerdiń xaliqqa paydasin jirlaydi. Bul sol uaqitta jámiyetlik másele boldi. Shayir ”Óner-bilim” atli qosiğinda bilimniń paydasi haqqinda jaslardiń waziypasi tuwrali jirlaydi.

Xaliq poeziyasi, oniń kórkemlew mu`mkinshiliginen shiğa otirip, avtor qarapayim hám tu`sinikli tu`rde miynetkeshlerdiń uğimina jeterli salistiriwlar arqali bilimge, birlikke, el xizmetine tayarliqqa shaqiradi. Máselen:

óner-bilim bilgen jurtlar,

Tastan saraylar saldirdi,

Ayliq joldan kóz jumğansha,

Tu`n-tuwra xabar aldirdi.

Tórt-mu`yesh u`y qatar-qatar,

Qiriq-ellini birge shatar,

Birin atsiz qosip tartar,

Toltirip ju`kke keltirdi.

Shayirdiń óz pikirin kórkem formada jetkeriwiniń originalliği sonnan ibarat, onda mádeniyatli ellerdi kópke u`lgi tutadi.
Atsiz tek bir ushqan arba,

Bir jol bilán shabar bárhá,

Mosh jas jerden ku`n yarimda,

Keltirip isenim bildirdi.

Qustay ushar adamlari,

Bilimli el isler bári,

Mal isleytuğin islerdi,

Ot bilán suwğa qaldirdi.

Kópti kórgen, jumistiń awirliğin basinan keshirgen shayir bilim menen ğana xaliqti baslaw, oniń duris jolğa saliw mu`mkin degen juwmaqqa keledi. Basqa sháhárlerde ilimniń rawajlanğanliği sonshelli at ornina mashinalardiń, mal ornina ot, suw, maylardan paydalanip atirğanliğin, burinğiday qara ku`shtiń sariplanbay-aq kóp jumislardiń islenip atirğanliğin atap ótedi.

Sonday-aq shayirdiń “óner-bilim” atli qosiğinda otinsiz-aq awqatti hesh qiynalmay pisiretuğinliğin, kóliksiz, maldiń járdemisiz-aq eldi kóshirip diydilengen jerine hesh qiynalmay jetkeretuğinliğin mine bulardiń barliği ilim-bilim rawajlanğan ellerde ”Suwsizdan-susın ishkizdi” ,-dep su`wretleydi.

Máselen:

Otinsiz tamaq pisirip,

Kóliksiz eldi kóshirip,

Bilim bilgeni esirtip,

Suwsizdan-suwsin ishkizdi
Du`ńyani gezdi jaliqpay,

hár is bilgenge aniqtay,

ómir su`rdi hesh tariqpay,

Qaznasin pulğa toltirdi.

Rawajlanğan ulli sháhárlerde istiń kózin bilgen adamlar hesh tariqpay ku`n keshirip atir, al biziń sanamizğa ele jetpey atir dep ku`yip-janip tu`sindiredi. Shayir bunday qosiq qatarlari arqali eldi, xaliqti keleshek áwladti mádeniyali, ilim-bilimli, jetisken adamlar boliwin, oniń ushin aldi menen oqip bilim aliw kerekligi haqqinda basqa -da qosiqlarinda dálilleydi. Shayir S.Májitov “óner-bilim” atli qosiğinda tómendegi qatarlardi buğan misal iretinde tastiyiqlaydi:

Biziń aqilimiz alispay,

Bilim el bilán tanispay,

Ele hám bolsa qalispay,

Baylanbaq kerek bolğandi.
Atiń bolsa bayraqqa shap,

Jarispastan bolmas sinap,

Jas tuwğanim jolińdi tap

Bul isti sizge qaldirdi.

Mine bul qatarlarda kórinip turğaninday-aq shayir xaliqtiń kesh tu`sinip atirğanliğin, lekin sonda da u`mit u`zbek jarisip rawajlanğan ellerdiń jetegine erip, ilim-bilim degen ağla páziyletlerdi ózlestirip, keleshek áwladimiz bolğan jaslarğa beldi buwip óz jolińizda tawiń, ilim-bilim sizdi ku`tip turipti,-dep násiyatlaydi.

Biz nadan boldiq, kóp ju`rdik,

Biykarğa saqal óstirdik,

Du`ńyaniń jayin soń bildik

Nadanliq artqa qaldirdi.
óner-bilim el kórki eken,

Eskermedik bul il degen,

Qartliq nadanliq bar jerden

Gol bilimdi sóndirdi.

Shayir bul joqaridaği qosiq qatarlari arqali eldiń, tuwğan jerdiń shirayin óner bilim kórkeytetuğinliğin bizler nadarnliq etip eskermey qaldiq,-dep ókinedi. Shayir endi ilim-bilim, ózlestiriwden keleshek áwladlarğa tapsirip u`mitlenedi, olarğa isengenlikten ilayim joliń bolsin- dep pátiya beredi:

Biz qaldiq biraq siz barsiz

U‘mit etilgen suńqarsiz

Bildik xizmetke tayarsiz

“Jol bolsin”,-pátiyam sol boldi.

Bul qatarlar arqali biz shayirdiń qanshelli dárejede talantqa iye ekenligin, qosiqtan hár bir qatarin iqsham, xaliqqa tu`sinikli olardiń uğimina sáykes ekenligin, oniń stil`lik ayirmashiliğin basqa shayirlardan kórkemlik ózgeshelikleriniń qanshelli dárejede joqari ekenliginiń guwasi boldiq. Shayir óz dóretpelirin shin ju`reginen dóretti, ádebiyatti alğa ilgeriletiwge ku`shli u`les qosńqan jaziwshi edi. Oniń dóretiwshiligi óziniń ideyaliq bağiti, formasi jağinan da biziń jámiyetimizge xizmet etti.

Juwmaqlap aytqanda S.Májitov qaraqalpaq ádebiyatiniń kóp janrli joqari ideyali, ómir shinliğin hár tárepli su`wretlew tájiriybesin iyelegen ádebiyat bolip qáliplesiwine belsene u`les qosqan jaziwshilardiń biri boldi.

Jaslarğa milliy ideya sabaqların oqıtıwda mánáwiyattıń ótkir quralı bolğan ádebiyat sháshmelerin oqıp qarağanımda, elege shekem ádebiyat izertlewshileri oğan milliy ideologiya tiykarınan, hu`rmetli Prezidentimiz İ. A. Karimovtıń kórsetpelerine baylanıslı tikkeley jantaspağanına kózim jetti. Kerisinshe, eski ádebiyat dóretpelerin onıń ideyalıq qunlılığına qaramay, házirgi kózqarastan olardıń kemshiligine kewil bólmey, asıra maqtawlardıń kóplep ushrasıwların bayqadım. Buğan «Ámiwdariya» jurnalınıń 2006-2007 jıllardağı barlıq sanlarında basılğan M. Lomunovanıń «Áyyemgi saxra sırı» degen maqalalar du`rkini, yamasa «xalıq dushpanların» áshkaralaw boyınsha atı shıqqan belgili shığarmalardıń qaytadan baspadan shığıwı hám tağı basqalar mısal bola aladı. Ásirese bul máselede mektep okıw qurallarındağı sotsialistlik realizm metodında jazılğan shığarmalardı oqıwshılarğa usınğanda olardı sılap-sıypap kórsetiwlerdiń házirgi talapqa, milliy ideologiyağa tuwra kelmeytuğının pámledim.

Biziń házir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxına tiyisli shoralar dáwirindegi shığarmalardan qolımızda barı: «Antologiya karakalpakskoy poezii». (Tashkent. 1968 g) «Qaraqalpaq sovet ádebiyatı» (Nókis. 1979 j,) «İstoriya Karakalpakskoy sovetskoy literaturı» (Tashkent 1981.) «Qaraqalpaqstan sovet ádebiyatınıń tariyxı» (Nókis 1984 j) sıyaqlı dárekler bolıp, onı oqıw orınlarında paydalanıp atırsaq kerek.

Bul kitaplar waqtında joqarı baha alğanı anıq. Olar jaslarğa ádebiyat tariyxın u`yretiwdiń hám mektep sabaqlıqlarınıń tiykarı boldı. Akademik M.K. Nurmuxammedovtıń basshılığında jazılğan «İstoriya Karakalpakskoy sovetskoy literaturı» degen monografiya Ózbekstanda jańa ilimiy ashılıwlarğa beriletuğın eń joqarğı ataq- Beruniy atındağı mámleketlik sıylıqtı iyeledi.

Lekin, shoralar dáwirindegi barlıq máseleni partiyalıq qatnas biylep turğan zamanda bul kitaplardıń mazmunlarında ideologiyalıq tásir basım edi. Házir elimizde ğárezsizliktiń ornawı hám jańa ádebiyattıń payda bolıwı menen eski kommunistlik ideologiyağa xızmet etken ádebiyattıń tásirinen qutılıp qaraqalpaq ádebiyatınıń jańa tariyxın qayta jazıwdıń uaqtı keldi.

Bunıń tiykarğı birinshi sebebi, ğárezsizlikti iyelegen jıllarda onıń sharapatında, joqarı ruwxıylıqtı jırlaytuğın, jańa shayır hám jazıwshılar qatarınıń payda bolğanı hám olardıń da ádebiyattağı xızmetiniń ornın kórsetiw záru`rligi. Bulardan mısalı Gu`listan Mat`yakubova, Ulmambet Xojanazarov, Gu`lnara Nurlepesova, Gu`listan Dáwletova, Muratbay Nızanov, Sağındıq Nietullaev, Baxtiyar Genjemuratov, Gu`laysha Esemuratova, Alpısbay Sultanov, Keńesbay Karimov, Abilqasım Ótepbergenov, Sharap Usnatdinov, Qalila Dawletnazarov, Uzaqbay Pirjanov, Minayxan Jumanazarova, Bazarbay Seytaev, Qıpshaqbay Matmuratov, Áskerbay Ajiniyazov hám tağı basqalardı keltiriw mu`mkin.

Ekinshi sebep: shoralar dáwirindegi sotsialistlik realizm tiykarında payda bolğan shığarmalarğa, ol waqıtta berilgen bahalardıń kóz kóreki qáte, ádil emes, yamasa ápiwayı ekenligi. Sol waqıttağı shığarmalarda asıra maqtaw, kózdi jumıp bahalaw, jaramsaqlanıw, qálipke salıw, gu`man menen qaraw, teris baha beriw bolğanlığı.

Mısalı, joqarıda atı atalğan «Qaraqalpaq sovet ádebiyatınıń tariyxı»nda (1984) «Qaraqalpaq poeziyasında 30-jılları jańa qaharman oraylıq orındı iyeledi. Shayırlardıń ózi sotsialistlik qurılıstıń, Qaraqalpaqstanda kollektivizatsiyanıń, mádeniy revalyutsiyanıń aktiv qatnasıwshıları boldı. 30 jıllardıń basında kóp shayırlardıń qosıqlarınıń Qaraqalpaqstan miynetkeshleriniń kórkem reportajı bolğanı tosınnan emes,-dep beriledi. (44-45 bet). Sondağı olardıń reportajları mınaday edi: Ullı Stalin, Mao Tsze dun,

Atın aytıp biz mudam

Kanal qazıp dár`yağa

GES salamız jańadan.

(Nawrız Japakov, Xojabek Seytov) «Baxıtlılar odası» («Baxıtlı zaman» Nókis 1953, 40 bet)

Teris baha beriw máselesinde belgili shayırlar T. Jumamuratovtıń «Eki batır», Máten Seytniyazovtıń «Watan gedayı» atlı poemaların teriske shığarıp shayırlardıń jazalanıwınan da kóriwge boladı.

U`shinshi sebep: Ol dáwirde ádebiyattıń ideologiyalasıwı, ádebiyattıń rawajlanıwı hám jasawınıń, tek sol ideologiya menen ólsheniwi. Ádebiyat teoriyasınıń da, ámeliyatınıń da ádebiyattıń birden-bir partiyalığına bağınıw siyasatı. Ol siyasat, kórkem ádebiyattıń óziniń tabiyğıy rawajlanıw zańınan ayırıp, oğan mámleketlik xalıq xojalığınıń wazıypaları menen teń qaraw, aylanıp kelgende kórkem sózdi azdırğan, onı óziniń tiykarğı tábiyğiyliginen ayırğan faktor bolıwında.

Shoralar dáwirindegi ádebiyat endi bul qiyanatlardan qutıldı. Ádebiyat tarawında belgili shaxslar payda bola basladı. Demek mu`mkinshiligi bolğansha burınğılardı qaytalamay, qaytalansa da, házirgi kózqaras penen bahalap, ótken joldıń durıs-burıs kelbetin ashıp kórsetiw aytarlıqtay áhmiyetke iye. Bul milliy ideologiyanıń tiykarğı shártleriniń hám joqarı mánáwiyatqa erisiwdiń ótkir qurallarınıń biri boladı.

Álbette, jańa tariyx jazıwdı izertlew barısında sol waqıttağı siyasiy mapazlardı, jámiyetlik jağday tuwdırğan sebepler menen faktlerdi esapqa alıw kerek boladı. Sonıń menen qatar házirgi ğárezsizlik jıllar tu`sinigi, usı ku`ngi kózqaraslar, sol jıllardağı ádebiyattı teksergende óz ornın iyelemey qoymaydı. Shınında da házirgi uğımlar, tu`sinikler, burınğığa qarağanda ju`z seksen gradusqa ózgerdi. Demek, ótken tariyxtıń qádir-qımbatın usı kózqaras penen ólshep onı kasapatlardan tazalaw oğada záru`r.

Oktyabr` revalyutsiyasınan keyingi awhalda, bolajaq dańğıl jol, kommunizm, dep kóringen menen ol dáwir xalıqtıń basına tu`sken orasan musallat boldı. Azatlıqtı, teńlikti durıs jırlaw, xalıqtıń ármanı edi. Biraq, áńgime teńlikti kóterip, turmıstı revolyutsiyalıq ózgertiwde emes, másele solardan basqa heshnárseni kózge ilmey, usı ju`dá durıs dep, basqa qádriyatlardıń hámmesin biykarlawda edi.

Nátiyjede bul revolyutsiya bergen «erkinlik» erkinligi joq teńlik bolıp shıqtı. Onı ańğarğanday, teksergendey jağday bolmadı. Geyparalar bul jağdayğa tek jasırın tu`rde ókinishler bildirip:

Ha belsendi, belsendi

Burınğı ku`nim bolğanda

Qiyar edim eńseńdi,

dep sıbırlap ju`rdi.

Oktyabr` alasapıranında adam balasınıń ásirler boyı jıynağan ruwxıy baylıqları tárk etilip, jańa u`lgi, jańa órnek ornatıw tiykarğı shart bolıp qoyıldı. Ádebiyatta «proletkul`tshılar» payda bolıp, olar biz hámme mádeniyattı óz qolımız benen quramız, eski mádeniyattı ılaqtırıp taslaymız, degen qıyqıwdı shığardı. Haqıyqat ádebiyat klasslıq, proletarlıq, revalyutsiyalıq ádebiyat dep jar saldı. Burınğı ádebiyattı, «baylar dáwriniń ádebiyatı» yamasa «diniy ádebiyat» dep at tağıp, olar turmıstan quwıldı, arab alfavitinde jazılğan miyraslar otqa taslandı.

Ol dáwirdegi ádebiyatqa názer salsaq onda ádebiyat óziniń ótkir qıyal qásiyetinen ayrılıp, tek faktlerge tiykarlansın degen tapsırmanı orınlanğanlığı birden kózge tu`sedi. Ádebiyattan sayasat izlep, milletshilik tawıp, basqanıń pikirin joqqa shığarıp, onda tek proletarlıq uran bolsın degen oy-pikirdiń u`stemlik etkenin kóremiz. Mısalı, sol zamannıń jawınger jırshısı Xojamet Axmedov bılay jırladı:

Molla, iyshan, supı, baylar

Keńespaz, quyrıq, qaqaylar,

Bizge qarsı sum jamaylar

Bular quwılsın, quwılsın

(Xojamet Axmetov. Nókis 1975 jıl 12 bet)

Sonıń menen qatar geypara shayırlardıń narazılıq pikirleri de jarıq etip kórinip, xalıq awzında boldı. Mısalı: Abbaz Dabılovtıń:

Kózdiń aldıń bılshığın,

Eshkiniń aldıń qılshığın,

Endi almağanıń qay shığın,

Sorawıń qalay, bol`shevik? degen qosıqların keltiriw mu`mkin.

Bul dáwirde hu`kimet klasslıq gu`res máselesin birinshi orınğa shığarıp, jámiyetti qoldan jasalğan klasslarğa bólip, olardı «tap», «jamay», «qallash» dep atap, xalıqtı oyranğa saldı. Bunday qatnasqa baylanıslı ádebiyattıń da tirishiligi sheshildi.

Ádebiyatta basqa máp, basqa maqset bolmadı. Sotsialistlik revalyutsiya barlıq adamdı teń etedi, materiallıq baylıq, ómir qurıw jağınan da barabar boladı degen ápsananı basshılıqqa alğan ádebiyat: «klass teńligi jasasın», «qarsılar qurtılsın» degen máseleni birinshi orınğa shığardı. Ol haqqında:

Gáp mánisin bilmes nadan,

Hu`ku`metke qarsı adam,

Quwmaq kerek bunday zaman,

Ju`zlerini kóregórmen,

-dep jırlaydı A. Muwsaev.

Elimizdegi klasslıq gu`resti ju`dá áhmiyetli dep esaplap, ózimiz is tawıp, aramızdan dushpan izlep bu`lginshilikke ushıradıq. Mıltıq, pulemyot atılmay-aq, sırttan qarağanda «tıp-tınısh» jağdayda qan tógildi. Sol yadtan oylap tawıp, qoldan shiyelenistirilgen klasslıq gu`restiń nátiyjesinde nahaqtan ketken qurbanlar, paraxat zamandağı sheyit ólgen jazıqsızlar edi.

Usınday hámmeni quwğınğa ushıratqan dáwirde ádebiyat ta, mádeniyat ta bir betkey ósip siyasatqa jegildi. Ádebiyatqa tiyisli bolğan kórkemlik degen du`ńyaju`zilik tu`sinik óz jayında kaldı. Endi kórkemlik siyasattıń kórsetiwi menen belgilendi. Al, haqıyqatında da siyasat penen ádebiyattı dóretip bolmaytuğınlığın, siyasat penen ádebiyattı muńaytıwğa bolatuğınlığın zıyalılar bilmedi. Olardıń biliwine de jol qoyılmadı. Oğan talpınıp, bilip baratırğanlar tezden tegislendi, «chekankilendi».

Nátiyjede xalıqtıń ózine tán ruwxıy sezim baylığı ayaqqa basıldı. Ne jazıw, ne jazbaw talanttıń qálewinde emes, jazıwshılar awqamınıń temanı belgilewi menen anıqlandı. Bul haqqında belgili shayır Tilewbergen Jumamuratov bılay dep keltirgen edi:

Kóp oqıp, kóp bildim,

Bul azlıq etti.

Aqmaq hámel menen

Ustazlıq etti

Ol waqıttağı gáptiń toq eteri shayırlar awzındağı «kolxoz, jamay, tap, baylar, traktor, partiya, gu`res» degen sózler edi. Mısalı ol haqqında talantlı shayır İzbasar Fazılov bılay jırladı:

Meniń jırım-kolxoz jırı,

Meniń sırım-kolxoz sırı

Kolxoz sırı-kolxoz jırı

Kewilime ornalasqan. (Qaraqalpaq sovet ádebiyatı. N. 1984 j. 61-bet)

Keyin Stalinniń: elimizde barğan sayın klasslar gu`resi ku`sheyip baradı degen kórsetpesine baylanıslı ádebiyat ashıqtan-ashıq klasslıq gu`resti jırlaw hám xoshametlew pozitsiyasına ótti. Eldegi ashlıq, jetispewshilikke qaramay, ádebiyatta «jasasın» kóbeydi. «Alğa», «jedelles», «tezlet», «jeńemiz» degen sózler poeziyanıń betin bermey qoydı.

Gedey atqa minip, baylar basıldı

Qısı - jazı birdey boldı Leninniń, (A.Musaev)dep shıqtı...

Al, aqıl-oyğa salıp qarağanda biziń qaraqalpaq sharayatında shın mánisindegi klasslar boldı ma? Bul másele, házirgi ilimpazlar tárepinen izertlenetuğın hám klassalr, hám klasslıq gu`res haqqında bol`sheviklerdiń pikirlerine ózgeris kirgizetuğın másele dep oylasa boladı. Sebebi, olardıń teoriyası boyınsha klasslar degenimiz, «jámiyetlik óndiristiń belgili bir tariyxıy sistemasında óziniń ornına qaray ayrılıp turatuğın, olardan (kópshilik bólegi nızam menen belgilengen hám bekkemlengen) óndiris qurallarına qatnası boyınsha miynetti jámiyetlik etip shólkemlestiriwdegi roline, demek olar iye bolğan jámiyetlik baylıqtan alatuğın u`lesi hám muğdarınıń usılı boyınsha bólinetuğın adamlardıń u`lken toparı» Bulardıń hesh biri biziń eldegi klass degen gáptiń birewinede sáykec kelmeydi. Hár qanday jámiyette de baydıń da, jarlınıń da bolatuğınlığı sıyaqlı qaraqalpaqlarda da bay da, jarlı da boldı. Oğan qarap «bizde antigonistlik klasslar bar edi» dewge bolmas edi. Lekin ádebiyatshılar kapitalistlik rawajlanıwdı basınan ótkergen Rossiyanıń awhalın esitip, bizde de proletariat klası boldı dep oğan hu`kimetti berdik» dep esaplap máseleni qonıshınan bastı:

Oktyabr` jol sızıp, jurttı tóńkerip

Hu`kimetti qallash uslap meńgerip (X.Axmetov)

dep qallashtıń, yağnıy proletariattıń diktaturası ornadı dep joq jerden proletariattı payda etti.

Qaraqalpaq jarlısı proletariat (qallash) emes edi. Bir qáwimde tegi bir, jigin ayırıp bolmaytuğın patriarxal-feodallıq du`zimde proletariat payda bolmadı. Ol waqıtta jámiyetlik óndiris, qosımsha qun joq edi. Sonlıqtan klasslıq gu`restiń ózi tu`we, onıń dáslepki formaları: stanoklardı sındırıw, stachka, zabastovka, is taslaw degenler atı-jóni menen belgisiz edi. Demek bizde proletariat (qallash) degen sózdi hesh kim esitpegen, kelbetin hesh kim kórmegen edi.

Klasslıq gu`res mapazına baylanıslı mınaday waqıya boldı. 1940 jılı biziń awıldıń etikshi, ustası bolğan meniń ákemniń u`sh-tórt qaramalı, ógizli arbası bar edi. Birewler kelip olardı xatlap, bir-eki ku`nnen keyin ógizdi, arbanı alıp ketti. Ol biziń u`y ğana emes, basqalardıń da basına tu`sti. «Sonda biziń ákemiz qaysı klasstıń wákili bolğanlığına elege deyin hayranman. Ol kimge, qaysı klassqa qarsı gu`resken, ulıwma gu`resken be?» degen sorawlar payda boladı. Bul sol waqıttağı nadan belsendilik hám jawızlıq sayasattıń nátiyjesi edi.

Ulıwma oylap tabılğan «klasslıq gu`res, qallash, tap mápleri» degen sózler elge wayran saldı. Bul klasslıq gu`res tárepi sol dáwirdegi barlıq shayırlardıń, jazıwshılardıń shığarmalarında ushırasadı. Belgili shayır Ayapbergen Muwsaev bılay jazdı:

Partiyanıń uranı bar

Taptıń jigiń ashıń degen,

Awqam qılıp qallash taptı,

Tap mu`ddetin sheshiń degen,

Yishan, baydı quwıp taptan,

Keltirmeske jarlı sapqa,

Qol uslasıp qalıw degen» (N.Japaqov. «A.Muwsaev tvorchestvosı» N.1964. 101-bet)

Qarańız, qanday nadanlıq, qallashtı tapqa, yağnıy proletariat klasına awqam qılıp, taptıń mápin sheship, endi sol taptan iyshan, baydı quwıp, jarlı qatarına keltirmewge shaqıradı. Shayır iyshan, baydıń «óz aldına tap» ekenligin de tu`sinbey, alapağa shawıp, ğalawıt kóteredi.

Bizde joq nárseni bar, dep ağayin arasınan dushpan izlep, ala awızlıq tuwdırıp, xalıqtıń dinkesin qurtqan usı klasslıq gu`reske tiykar joq edi. Qaraqalpaqlarda sanaat rawajlanbadı, zavod fabrikalar bolmadı. Hámmeniń oyı eplep tirishilik etiw. Bay degenimiz malınıń sanı menen qaralsa, al maldı bağatuğın óziniń jaqınları, ağayin-tuwısqanları bolıp, ol ózin baydıń qarama-qarsısı (antogonistti) dep esaplamadı.

Baylardıń kóbisi jarlılarğa járdem berip, olardı ashlıqtan qutqarıp turdı. Bulardı Shımbaydağı Xalmurat baydıń, Terbenbestegi Lepesbaydıń mısallarınan kóriwge boladı. Xalmurat bay «aq qapshıq jılı» jarlılarğa dán u`lestirip bergen. Biraz qarızların qaytıp almağan. Al Lepesbay bolsa, jarlılarğa sawınğa mal u`lestirip bergen hám keyin soramağan. Liykin usı qoldan jasalğan gu`resti táriyplep, partiyağa jağınıw ushın ol dáwirdegi qaraqalpaq shayırları kópshiligi talantın ayamağan.